ประวัติศาสตร์-วัฒนธรรม

ใช้กุ้งให้ไปหาหนองน้ำ ใช้ควายไปแช่น้ำในปลัก

ที่มามติชนสุดสัปดาห์ ฉบับวันที่ 21 - 27 กรกฎาคม 2566
คอลัมน์ล้านนาคำเมือง
เผยแพร่
ใช้กุ้งไพหาหนฯอฯง ใช้ฅวฯายฯไพสู่บวฯก

 

อ่านเป็นภาษาล้านนาว่า “ไจ๊กุ้งไปหาหนอง ไจ๊ควายไปสู่บวก”

คำว่า “หนอง” คือ หนองที่เป็นแหล่งน้ำ

คำว่า “บวก” หมายถึง ปลัก ได้แก่ แอ่งน้ำที่เป็นโคลนเลน มีน้ำขัง เป็นที่ควายชอบไปนอนเกลือกเพื่อคลายร้อน

คำแปลของสำนวนนี้คือ “ใช้กุ้งให้ไปหาหนองน้ำ ใช้ควายไปแช่น้ำในปลัก” เป็นคำกระทบกระเทียบว่าหากใช้คนไปหาสถานที่หรือคนที่ถูกจริตแล้ว มีหรือเขาจะรีบทำธุระให้ แล้วกลับมาเร็วๆ ขยายความว่า ใช้กุ้งไปหาหนอง กุ้งก็คงลงน้ำเพลิดเพลินไปและคงลืมหมดว่าใช้ให้มาทำอะไร

ส่วนใช้ควายไปแช่น้ำในปลักหรือแอ่งน้ำ ควายก็คงดีใจที่ได้คลายร้อน แล้วนอนแช่น้ำสบายใจไปตามประสาควาย มีหรือจะไปทำธุระให้ หรือจะกลับมาทันทีที่ธุระเสร็จ

สำนวนในภาษากลางเราที่มีความหมายในทำนองเดียวกันคือ

“ฝากอ้อยไว้กับช้าง ฝากปลาย่างไว้กับแมว”

ดังปรากฏในวรรณคดีเรื่องขุนช้างขุนแผน เช่น

“เราฝากวันทองไว้กับขุนช้าง เหมือนฝากปลาย่างไว้กับแมว”

สำนวนเหล่านี้ดูเหมือนจะให้ผลที่ร้ายกว่าการใช้กุ้งไปหนอง ใช้ควายไปสู่บวกเสียอีก เพราะนี่มันจะเสียของ และเสียหายชัดๆ

ใช้ไพแลฯ้วฯหายฯแสบฯฯะ เหมฯิอฯรกับฯฯไล่ฅวฯายฯไพบวฯกนํ่อฯ
อ่านว่า ไจ๊ไปแล้วหายแส็บ เหมือนกับไล่ควายไปบวกน่อ
แปลว่า ใช้ไปแล้วหายไปเลย เหมือนกับไล่ควายไปปลักเลยนะ

 

การฝากอ้อยไว้กับช้างมันจะเหลืออ้อยหรือ และแมวก็คงกินปลาย่างจนหมด ขุนแผนจึงว่าฝากวันทองไว้กับขุนช้างทั้งๆ ที่รู้ว่าขุนช้างมีใจให้วันทองนััน มันก็น่าห่วงไม่น้อยกว่าการฝากปลาย่างไว้กับแมว

ในสังคมล้านนามีตัวอย่างเรื่องกุ้งกับหนองน้ำและควายกับแอ่งน้ำให้เห็นเสมอ เช่น

เมียใช้หนานปันไปฮอมศพบ้านใต้ คือภรรยาของนายหนานปันเอาเงินไปช่วยงานศพบ้านคนรู้จักกันซึ่งอยู่ท้ายหมู่บ้าน

ปรากฏว่าหนานปันหายไปสามวันสามคืน จนเมียต้องไปตาม

เรื่องของเรื่องคือหนานปันชอบเล่นการพนันเป็นชีวิตจิตใจ แต่ก่อนคนล้านนาตั้งศพบำเพ็ญกุศลอยู่กับบ้าน จึงมีคนคุ้นเคยกันไปอยู่เป็นเพื่อนญาติพี่น้องจำนวนหนึ่ง กลางวันอาจจะช่วยงานเล็กๆ น้อยๆ และมีข้าวกิน ตกดึกก็ตั้งวงกินเหล้าเล่นการพนัน หนานปันนิยมการเล่นการพนันอยู่แล้วจึงติดลมไม่ยอมกลับบ้านดังกล่าว หายหัวไปแบบกุ้งไปหาหนอง หรือเป็นควายนอนแช่แอ่งน้ำเพลิดเพลินไป

จะว่าไปโบราณเขาสอนให้เรารู้จักใช้คนให้ถูกกับงาน อะไรที่จะทำให้เสียหายจะได้เว้นเสีย อย่างที่สมัยนี้มักพูดกันว่า เลือกใช้คนให้เหมาะสมกับงาน put the right man on the rigt job อาจจะเห็นภาพชัดกว่ากระมัง •

 

ล้านนาคำเมือง | ชมรมฮักตั๋วเมือง