สุจิตต์ วงษ์เทศ

‘พานหิน’ เทวาลัย พันปีมาแล้ว

บ้านโคกขวาง อ.ศรีมหาโพธิ จ.ปราจีนบุรี

 

ขรรค์ชัย บุนปาน และผม เมื่อ พ.ศ.2509 เป็นนักเรียนคณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร

ต้องออกภาคสนามประจำปีตามหลักสูตรวิชาขุดค้นทางโบราณคดี ร่วมกับนักศึกษาหลายสิบคน และคณะอาจารย์ผู้อำนวยการขุดค้น ที่เนินดินในป่ารกซึ่งชาวบ้านเรียกพานหิน บ้านโคกขวาง ต.หนองโพรง อ.ศรีมหาโพธิ จ.ปราจีนบุรี

ขุดค้นเสร็จแล้วพบเทวาลัยในศาสนาพราหมณ์-ฮินดู ก่อด้วยศิลาแลง ที่ประดิษฐานพระวิษณุจตุรภุช (นารายณ์ 4 กร)

ปีรุ่งขึ้น พ.ศ.2510 ศาสตราจารย์ หม่อมเจ้าสุภัทรดิศ ดิศกุล คณบดีคณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร ขายบัตรจัดทัวร์คนทั่วไปเรียก “โบราณคดีทัศนา” ไปเทวาลัยพานหิน ดูผลงานการขุดค้นของอาจารย์และนักศึกษา แล้วนำชมแหล่งโบราณคดีเมืองมโหสถ (ตอนนั้นอยู่ในท้องที่ อ.ศรีมหาโพธิ จ.ปราจีนบุรี ยังไม่แยกเป็น อ.ศรีมโหสถ)

ท่านอาจารย์ (ม.จ.สุภัทรดิศ ดิศกุล) มอบหมายให้ทำเอกสารแจกผู้ซื้อทัวร์ครั้งนั้นเต็มรถบัส 1 คัน

ผมทำหน้าที่บรรณาธิการหนังสือชื่อ โบราณคดีดงศรีมหาโพธิ์ ขนาด 8 หน้ายกธรรมดา ปกกระดาษอาร์ตการ์ดหนา พิมพ์สี เนื้อในกระดาษปรู๊ฟธรรมดา พิมพ์ขาว-ดำ 100 หน้า (12 ยกครึ่ง) มีกระดาษอาร์ตแทรก พิมพ์ขาว-ดำรูปการขุดค้นที่โบราณสถานพานหิน

ทุนค่าพิมพ์ทั้งหมดไม่มีงบหลวงจากคณะโบราณคดี มหาวิทยาลัยศิลปากร ขรรค์ชัยกับผมต้องจัดหาเองโดยว่าจ้าง “ตัวแทนหาโฆษณา” จากบริษัทห้างร้าน (สมัยนั้นเป็นที่รู้กันของนักศึกษาคนทำหนังสือในมหาวิทยาลัย เช่น หนังสือรับน้องใหม่)

………………………………………………………………………………………………………………………………………………

 

พานหินเป็นชื่อได้จากฐานรูปเคารพทรงกลม ทําจากศิลาแลง ที่ชาวบ้านเข้าใจว่าคือพาน (แต่ที่จริงเป็นฐานไว้ประดิษฐานพระวิษณุ ซึ่งขุดพบชิ้นส่วนพระกรถือสังข์)

เทวาลัยพานหิน อายุราว พ.ศ.1300 สร้างจากศิลาแลงและวัสดุเบาจําพวกไม้ และหลังคาซ้อนเป็นชั้นๆ อาจมุงด้วยหญ้าคาหรือจาก

ยอดเทวาลัยคล้ายยอดซุ้มประดิษฐานพระพุทธรูปที่จันทิบุโรพุทโธ บนเกาะชวา ในอินโดนีเซีย

ฐานเทวาลัยในปัจจุบันพังทลาย ทําให้เตี้ยลงจากเดิมที่มีสัดส่วนสูง (ดังแบบสันนิษฐาน)

…………………………………………………………………………………………………………………………………………………

 

เทวาลัย “พานหิน” เมื่อขุดค้นและขุดแต่งเพิ่มเติมโดยกรมศิลปากร (บน-ภาพโดย ธัชชัย ยอดพิชัย มกราคม 2562) (ล่าง-ภาพจากโดรนมติชนทีวี มกราคม 2562)