อ่านเป็นภาษาล้านนาว่า “น้ำพิกโยะ” แปลว่า

น้ำพริกโยะ เป็นน้ำพริกโบราณของคนล้านนา จนคนรุ่นใหม่แทบจะไม่รู้จักแล้ว

ช่วงต้นหนาวอากาศเย็น พืชผักนานาชนิดเจริญงอกงาม เป็นฤดูกาลของผักนานาชนิด มีกะหล่ำปลี กะหล่ำดอก ผักกาดดอก ที่คนล้านนาเรียกว่าผักกาดจ้อน มะเขือ ถั่วฝักยาว ถั่วแปบ เป็นต้น

ในตลาดสด ผักดังกล่าวมีราคาไม่แพง เหมาะกับการนำผักมาทำอาหาร ต้ม ผัด แกง ยำ ลวกจิ้มน้ำพริก

กล่าวถึง “น้ำพริก” น้ำพริกเป็นอาหารหลักที่มีทั่วทุกภูมิภาคในบ้านเรา สำหรับคนล้านนา ในสำรับกับข้าวประจำโต๊ะหรือโตกจะขาดน้ำพริกเสียไม่ได้ น้ำพริก-ผักสด น้ำพริก-ผักลวก เป็นกับข้าวที่มีรสชาติช่วยให้เจริญอาหาร ทำกินกันในครอบครัว และในงานเลี้ยงต้อนรับต่างๆ

น้ำพริกตำรับล้านนา มีน้ำพริกอ่อง น้ำพริกแดง น้ำพริกดำ น้ำพริกข่า น้ำพริกกะปิโบราณ น้ำพริกหนุ่ม น้ำพริกปลา น้ำพริกปู น้ำพริกปลาร้า และน้ำพริกโยะ โดยนิยมกินกับผักลวก

น้ำพริกหลักๆ ของคนล้านนามีสองตระกูล คือ น้ำพริกแดง และน้ำพริกหนุ่ม

ตระกูลน้ำพริกแดง หรืออาจจะเรียกว่าน้ำพริกตาแดง ใช้พริกชี้ฟ้าแห้งเป็นเครื่องปรุงหลัก เวลาปรุงเสร็จน้ำพริกจะมีสีออกแดง หากเผาพริกจนเกือบไหม้จนพริกมีสีดำเรียกว่าน้ำพริกดำ หากใส่ข่าลงไปเรียกน้ำพริกข่า หากเอามาปรุงรสกับหมูใส่มะเขือเทศ เรียกว่าน้ำพริกอ่อง

ส่วน ตระกูลน้ำพริกหนุ่ม ใช้พริกหนุ่ม ที่เป็นพันธุ์พริกที่แตกต่างจากพริกชี้ฟ้า เป็นเครื่องปรุงหลัก หากใส่เครื่องปรุงพิเศษลงไปก็เปลี่ยนชื่อเรียกตามเครื่องที่ใส่ลงไป เช่น หากใส่มะเขือเทศลงไป คนล้านนาเรียกว่าน้ำพริกมะเขือส้ม หากใส่ปลาร้า เรียก น้ำพริกปลาร้า หากใส่ปูเรียกน้ำพริกปู ใส่ปลาเรียกน้ำพริกปลา ใส่กุ้งแห้งลงไปเรียกน้ำพริกกุ้งแห้ง เป็นต้น

แล้ว น้ำพริกโยะ เป็นอย่างไร

เมนูน้ำพริกโยะ มีเครื่องปรุงคือ พริกหนุ่ม หอมแดง กระเทียม มะเขือเทศลูกเล็ก มะเขือเทศลูกใหญ่ ปลาร้าอย่างดี

นำเครื่องทั้งหมดไปปิ้งไฟให้สุก แล้วแกะเปลือกที่ไหม้ไฟออก นำปลาร้าไปสับก่อน ห่อใบตองปิ้งไฟให้สุกเช่นเดียวกัน

วิธีทำคือ นำเอาพริก หอม กระเทียม ปลาร้า ลงครกโขลกให้ละเอียด จึงใส่มะเขือเทศ คลุกเคล้าเข้ากัน ชิมดู ให้มีรสเผ็ด เค็ม หอม เปรี้ยว หวานจากรสมะเขือเทศลูกใหญ่เป็นอันเสร็จ ตักใส่ถ้วยโรยผักชีต้นหอมซอย จัดใส่โตก กินกับผักลวก กินกับข้าวสวยหรือข้าวเหนียวร้อนๆ ลำแต๊ๆ เจ้า

มีบางท้องที่นิยมใส่หมูสับลงไปด้วย โดยนำมาคั่วแห้งแล้วคลุกลงไปด้วยกัน ก็จะอร่อยไปอีกแบบหนึ่ง