สมุนไพรเพื่อสุขภาพ

โครงการสมุนไพรเพื่อการพึ่งพาตนเอง มูลนิธิสุขภาพไทย www.thaihof.org

เถาประสงค์ ให้สมประสงค์

ยังพอมีกลิ่นอายปีใหม่ เทศกาลส่งความสุขและปรารถนาดีต่อกัน บรรยากาศเช่นนี้ทั้งคำอวยพร สิ่งของที่มอบให้แก่กันจะถูกจะแพงไม่สำคัญเท่าให้ได้ใช้ประโยชน์ และดูเป็นสิริมงคลหรือมีความหมายดีๆ ให้เริ่มต้นปีด้วยกำลังใจเต็มร้อย

ขอมอบด้วยการแนะนำพืชสมุนไพรที่เรียกกันว่า เถาประสงค์ ให้ทุกท่านได้สมประสงค์กันถ้วนหน้า

เถาประสงค์ ต้นนี้เป็นไม้ที่พบเห็นได้ทั่วไปตั้งแต่เหนือจรดใต้ จึงมีชื่อเรียกตามท้องถิ่นต่างๆ กันไป เช่น เถาประสงค์ เขาขน (คนเมือง) เครือประสงค์ เครือไทสง เถาไพสง (ภาคอีสาน) แต่ได้จำแนกชื่อวิทยาศาสตร์ไว้แล้วว่า Streptocaulon juventas (Lour.) Merr. จัดอยู่ในวงศ์ตีนเป็ด (APOCYNACEAE) และอยู่ในวงศ์ย่อยนมตำเลีย (ASCLEPIADOIDEAE หรือ ASCLEPIADACEAE)

ชื่อทางราชการเรียกว่า “เถาประสงค์” เรียกตามลักษณะพืชที่เป็นไม้เลื้อยพันเกาะต้นไม้อื่น หรือเห็นเป็นไม้เถานั้นเอง แนะนำให้รู้จักต้นกันเพราะเป็นไม้ที่น่าสนใจแต่คนทั่วไปไม่รู้จักจึงมักตัดทิ้ง

เถาประสงค์มีลำต้นขนาดเล็ก แต่สูงตั้งแต่ 1-7 เมตร แตกกิ่งก้านมาก ลำต้นมีขนละเอียดสีน้ำตาลแดง ตามกิ่งก้านและปลายยอดมีขนนุ่มสีน้ำตาลแดงหนาแน่น มีน้ำยางมากสีขาวข้น

ใบเดี่ยวเรียงตรงข้าม แผ่นใบรูปไข่ หรือรูปใบหอกกลับ ปลายแหลมหรือมนและเป็นติ่งแหลม

โคนมนหรือรูปหัวใจ ขอบใบเรียบหรือเป็นคลื่นเล็กน้อย

แผ่นใบด้านบนมีขนค่อนข้างสากกระจายทั่วไป

ก้านใบมีขนค่อนข้างสาก ยาวและหนาแน่น

ดอกเล็กสีม่วง ออกเป็นช่อที่ปลายกิ่ง ใบประดับอย่างละ 2 อัน รองรับดอกและช่อดอก กลีบดอกมักมีขอบกลีบสีเขียวแกมเหลือง รยางค์รูปมงกุฎ 5 อัน

หลอดกลีบรูปจานแบน ส่วนด้านในสีแดง มักหลุดร่วงง่าย ผล เป็นฝักคู่ แต่ละผลมี 30-90 เมล็ด มีขนสีน้ำตาลแดงหนาแน่น เมล็ด รูปรี รูปไข่กลับ หรือค่อนข้างเบี้ยว โคนมน อาจพบโคนเบี้ยว ปลายตัด มีขนปุยแบบเส้นไหมสีขาว

ที่อยากให้รู้จักคือ เถาประสงค์กระจายตัวเกิดขึ้นได้ทั่วไปตามธรรมชาติทั้งในป่าเต็งรัง อาจพบในป่าดิบแล้งได้บ้าง แม้ในที่ป่าชุมชน ที่รกร้างในหมู่บ้านก็พบเห็นได้ จะออกดอกราวเดือนสิงหาคมถึงตุลาคม ติดผลราวเดือนพฤศจิกายนถึงมีนาคม

ประเทศเพื่อนบ้านเราก็มีทั้งในประเทศจีน อินเดีย กัมพูชา ลาว พม่า เวียดนาม และอินโดนีเซีย

ชื่อสมประสงค์แล้ว การใช้ประโยชน์ก็มีหลากหลาย ในตำรายาไทย แนะนำให้ใช้ทั้งต้น ปรุงเป็นยาขับน้ำคาวปลาและโลหิตเสียในสตรี ราก รสสุขุม แก้ไข้ แก้ลมปลายไข้ สำหรับในตำรายาพื้นบ้าน จะใช้ ต้นหรือราก ผสมกับสมุนไพรอื่น ต้มน้ำดื่ม แก้หอบหืดได้

แต่ที่เป็นเรื่องฮือฮาและมีการพูดถึงมากอยู่ที่ภูมิปัญญาท้องถิ่นของชาวเผ่าอีก้อ กะเหรี่ยง จะใช้ ทั้งต้น ต้มน้ำดื่ม แก้ท้องเสีย แก้อ่อนเพลีย บำรุงกำลัง โดยเฉพาะชาวเขาเผ่าอีก้อและกะเหรี่ยงนิยมนำเถาประสงค์ทั้งต้นมาต้มกับน้ำดื่มเป็นยาบำรุงกำลัง แก้อาการอ่อนเพลีย หรือบางครั้งก็ใช้ส่วนของราก นำมาตากแห้งแล้วดองกับเหล้าหรือบดให้เป็นผงทำเป็นยาลูกกลอนกินบำรุงกำลัง บำรุงเลือด ทำให้ร่างกายแข็งแรง

นอกจากนี้ ยังมีตำรับยาบำรุงร่างกายขนานหนึ่ง จะใช้รากเถาประสงค์และรากตำยาน อย่างละ 1 กำมือเท่ากัน นำมาต้มกับน้ำพอท่วมยา แต่ห้ามต้มเคี่ยว คือต้มพอเดือด นำมาดื่มกินได้ตลอดวันเป็นยาบำรุงร่างกาย และยังมีความรู้ของหมอยาพื้นบ้านอีกจำนวนมาก ที่ยังใช้รากเถาประสงค์เป็นยารักษาคนผอมเหลือง ซีดเซียวไม่มีกำลัง โดยใช้วิธีปรุงยาทั้งการนำรากมาต้มน้ำดื่ม หรือนำรากไปดองสุรากินได้ด้วย

ตำรายาพื้นบ้านจะใช้ต้นหรือรากเถาประสงค์ ผสมกับต้นโมกหลวง เถาย่านาง และรากส้มลม นำมาต้มกับน้ำดื่มเป็นยาแก้หอบหืดอย่างแรง หมอยาที่เมืองเลยจะใช้รากเป็นยาแก้ปวดท้อง โรคกระเพาะ ปอดไม่ดี รวมทั้งฝีในปอด

ทั้งต้นนำมาต้มกับน้ำดื่มเป็นยาแก้ท้องเสีย ใช้ปรุงเป็นยาขับน้ำคาวปลาและโลหิตเสียของสตรี

หมอยาพื้นบ้านชื่อ ตาบุญ สุขบัว ซึ่งเป็นหมอยาเมืองเลย ใช้รากเถาประสงค์แทนการใช้รากตำยาน (Atherolepis pierrei Costantin) หรือนำมาใช้ร่วมกัน เพื่อใช้เป็นยาบำรุงสมรรถภาพของเพศชาย หรือภาษาชาวบ้านเรียกโรคไม่สู้เมีย

ทั้งเถาประสงค์และตำยานเป็นพืชในตระกูลเดียวกัน รากมีลักษณะคล้ายคลึงกัน บางครั้งก็จะเรียกเถาประสงค์อีกชื่อหนึ่งว่า “ตำยานฮากหอม” ความรู้ของหมอพื้นบ้านจึงมีการใช้สมุนไพรทั้ง 2 ชนิดนี้แทนกัน และมักใช้ในการบำรุงกำลัง

ในภาคอีสาน ชาวบ้านที่ยังไม่ได้ละทิ้งภูมิปัญญาท้องถิ่น จะนำเอายางสีขาวขุ่นจากเถาประสงค์เป็นยาสามัญประจำบ้านชนิดหนึ่ง นำมาใช้เป็นยารักษาแผล เช่น ปากนกกระจอก (แผลบริเวณมุมปาก) หรือแผลอื่นๆ ในเวลานี้เริ่มมีการศึกษาวิจัยหลายชิ้นที่ระบุว่า สารสกัดจากรากเถาประสงค์มีสรรพคุณในการยับยั้งเซลล์มะเร็งได้หลายชนิด อย่างไรก็ตาม ยังคงต้องทำการศึกษาให้ลงลึกแน่ชัดต่อไป

ประโยชน์ของเถาประสงค์นอกจากใช้เป็นยาสมุนไพรแล้ว เครือสดของเถาประสงค์ยังสามารถนำมาใช้เป็นเชือกมัดสิ่งของได้ นับเป็นพืชสมุนไพรที่หลายคนมองข้าม ทั้งๆ ที่มีให้เห็นขึ้นได้ทั่วไป บางคนไม่รู้จักก็ถางตัดทำลายทิ้ง

แต่ถ้ามองให้เห็นคุณค่า เชื่อว่า เถาประสงค์ จะทำให้เราสมประสงค์แน่