สมัยเรียนหนังสือ ครูผมเล่าให้ฟังว่า ราชอาณาจักรกัมพูชามีความสำคัญต่อภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้หลายด้าน

กล่าวคือ ราชอาณาจักรกัมพูชาเป็นแหล่งอารยธรรมอันทรงอิทธิพลทั้งฮินดู พราหมณ์ และพุทธ อันเป็นที่มาของศิลปะวิทยาการอันลื่นไหลไปทั่วภูมิภาค

คงไม่ใช่ที่ตั้งทางภูมิศาสตร์อย่างเดียว ราชอาณาจักรกัมพูชาเป็นพื้นที่ที่มหาอำนาจภายนอกพยายามเข้ายึดครองมาหลายยุคหลายสมัย

ฝรั่งเศสเชื่อว่าลุ่มแม่น้ำโขงเป็นเส้นทางหนึ่งให้ชาติของตนเข้าสู่จีนได้

ระหว่างทางจึงเข้ายึดทั้งเวียดนาม ราชอาณาจักรกัมพูชา และ สปป.ลาว บางส่วนของสยามด้วย

เมืองพระตะบองเป็นแหล่งผลิตข้าวที่ฝรั่งเศสนำออกมาขายแก่ดินแดนอาณานิคมของตนเอง

รวมทั้งการสร้างทางรถไฟของตนที่เมืองพระตระบองก็เพื่อการนั้น เส้นทางรถไฟปอยเปตอันเชื่อมต่อกับสระแก้วคือโครงสร้างพื้นฐานแสดงความสำคัญราชอาณาจักรกัมพูชา ฝรั่งเศส และสยาม นอกจากนั้น ยังมีเมืองพระสีหนุวิลล์ เมืองตากอากาศและท่าเรือน้ำลึกของฝรั่งเศส

อีกประการหนึ่งที่ครูท่านนี้เล่าให้ผมฟังเสมอคือ ราชอาณาจักรกัมพูชาส่วนที่เป็นพื้นที่ราบอันกว้างใหญ่เชื่อมต่อกับสยาม ซึ่งมีเพียงเมืองปราจีนบุรีเท่านั้นที่เป็นด่านกั้นเล็กๆ ด้วยเหตุที่ภูมิภาคกว้างเข้าสู่สงครามเย็นในช่วง ค.ศ.1960-1970 สหรัฐอเมริกาจึงให้ความสำคัญต่อกัมพูชา มีการแทรกแซงทางทหาร แทรกแซงทางการเมืองโดยสนับสนุน ฝักฝ่ายทางการเมืองตลอดมา

หลังสงครามเย็น (post cold war 1990) สหรัฐอเมริกาก็ยังไม่เคยทิ้งราชอาณาจักรกัมพูชา โดยเฉพาะในปัจจุบัน

 

เหล้าใหม่ในขวดใหม่

ควรเข้าใจด้วยว่า ราชอาณาจักรกัมพูชามิได้หยุดนิ่ง ตรงกันข้ามมีความเปลี่ยนแปลงตลอดเวลา

ราชอาณาจักรกัมพูชาหลังสงครามกัมพูชา (post Cambodia war 1989-) กระบวนสันติภาพในกัมพูชาเปิดโอกาสให้กัมพูชาค่อยๆ พัฒนาทางเศรษฐกิจ ทั้งการก่อสร้างโครงสร้างพื้นฐาน เช่น การซ่อมแซมถนนหนทาง สะพาน ไฟฟ้า

คำหนึ่งที่ผมและทีมวิจัยค้นพบช่วงการพัฒนาในกัมพูชาคือสำหรับกัมพูชา “ถนนเป็นทุกสิ่งทุกอย่างของชาวกัมพูชา”

ดังนั้น คนกัมพูชาจะชื่นชอบชาติใดก็ตามที่ช่วยกัมพูชาพัฒนาสิ่งนี้

นั่นหมายความว่า ผู้นำทุกฝ่ายของราชอาณาจักรกัมพูชาก็ใช้โอกาสสร้างคะแนนนิยมอันนี้ด้วย

ภายใต้นโยบายพัฒนาเศรษฐกิจของกัมพูชาตามแผนแม่บท การที่กัมพูชามีค่าแรงราคาถูก อีกทั้งได้รับสิทธิพิเศษในการส่งออก สินค้าสิ่งทอ ไปยังสหรัฐอเมริกาและสหภาพยุโรป

การเติบโตของอุตสาหกรรมสิ่งทอจึงเกิดขึ้น โดยเฉพาะรอบๆ เมืองใหญ่คือ พนมเปญ ที่เต็มไปด้วยโรงงานสิ่งทอและเขตเศรษฐกิจพิเศษ อันต้องมีที่พักอาศัยจำนวนมาก เช่น แฟลต รถพ่วงรับจ้าง ร้านอาหารและเครื่องอุปโภคบริโภค

แน่นอนเมื่อการเติบโตทางเศรษฐกิจก่อตัวอย่างรวดเร็ว การขับไล่ที่ดิน กลายเป็นปัญหาใหญ่ของกัมพูชาทั้งในเมืองและชนบท

ในชนบทการลงทุนทำ contract framing ที่ปลูกข้าวโพดและถั่วเลี้ยงสัตว์ การทำไร่ขนาดใหญ่เพื่อปลูกอ้อยก่อให้เกิดการขับไล่ที่ชาวบ้าน

การปลูกสวนยางพาราโดยกลุ่มธุรกิจขนาดใหญ่ก็เกิดขึ้น

ไม่ควรลืมว่า นักเคลื่อนไหวทั้งชาวต่างชาติและชาวกัมพูชาด้านรณณรงค์สิ่งแวดล้อมล้มตายหรือสูญหายมากที่สุด

แน่นอน อุตสาหกรรมการท่องเที่ยวก็เฟื่องฟู แต่กับเฉพาะเมืองเสียมเรียบที่มีชื่อเสียงและพนมเปญด้านที่พักอาศัยของชาวต่างชาติ อันนี้รวมทั้งเมืองพระสีหนุวิลล์เมืองตากอากาศยอดนิยมของชาวกัมพูชาเพราะอยู่ห่างจากเมืองพนมเปญโดยเส้นทางรถยนต์เพียงร้อยกว่ากิโลเมตร

แต่ขวดใหม่ก็เผยโฉมออกมา นั่นคือนักลงทุนต่างชาติทั้งในกลุ่มประเทศอาเซียน รัสเซีย เกาหลี ญี่ปุ่น รวมทั้งสาธารณรัฐประชาชนจีนด้วย

ขวดใหม่นี้คือการเข้ามาลงทุนในอุตสาหกรรมที่กัมพูชาได้สิทธิประโยชน์ พร้อมกับการพัฒนาที่รวดเร็ว อุตสาหกรรมสิ่งทอ อุตสาหกรรมโรงแรม ร้านอาหาร ร้านสะดวกซื้อ ร้านกาแฟตามไลฟ์สไตล์

รวมทั้งบ่อนการพนันก็เกิดขึ้นตามมา บางแห่งอยู่กลางเมืองพนมเปญเลย

เมื่อปี พ.ศ.2554 ผมและทีมวิจัยมีโอกาสไปสำรวจเมืองพระสีหนุวิลล์ ช่วงนั้นเป็นวันหยุด พวกเราแปลกใจที่คนกัมพูชาเดินทางมาพักผ่อน ดื่มเหล้าและเบียร์ กินอาหารทะเล โรงแรมเต็ม พื้นที่ชายหาดแน่นขนัด มีบ่อนการพนันลงทุนโดยรัสเซียอยู่บนเกาะเล็กๆ ใกล้เมืองพระสีหนุวิลล์

แน่นอน พวกเราเห็นแล้วว่า การพัฒนาเศรษฐกิจราชอาณาจักรกัมพูชาเจริญอย่างรวดเร็ว แล้วเรามีข้อสงเกตว่า นักลงทุนจีนก็เริ่มเข้ามามากขึ้นเรื่อยๆ ทั้งในแง่นักลงทุน และการตั้งหลักแหล่ง มีโรงเรียนสอนภาษาจีนเกิดขึ้นบ้างก็ว่าเพราะประกอบอาชีพเป็นล่าม

บ้างก็ว่า มหาวิทยาลัยบางแห่งในพนมเปญได้รับทุนสนับสนุนจากสาธารณรัฐประชาชนจีนหรือลงทุนโดยเอกชนจีน

 

เหล้าใหม่

ทว่า ในช่วง 5 ปีหลังมานี้ ความสัมพันธ์ระหว่างสาธารณรัฐประชาชนจีนกับราชอาณาจักรกัมพูชาก็แน่นแฟ้นขึ้นมาก สาธารณรัฐประชาชนจีนได้ให้ความช่วยเหลือทางเศรษฐกิจแบบให้เปล่าต่อกัมพูชา บางครั้งผู้นำกัมพูชาขอยกเลิกหนี้สินจากรัฐบาลปักกิ่งก็เกิดขึ้นอย่างน้อยก็สองครั้ง

การให้เปล่าอาวุธหรือสินเชื่ออาวุธทางทหารก็ดำเนินมาอย่างต่อเนื่อง

ผู้นำเดินทางไปเยือนปักกิ่งดั่งปักกิ่งเป็นบ้านหลังที่สองของผู้นำกัมพูชา

ผมได้สอบถามนักวิชาการต่างชาติเกี่ยวกับมาตรการ “บอยคอต” สินค้าสิ่งทอจากกัมพูชาเข้าสหภาพยุโรปเพราะการละเมิดสิทธิมนุษยชนและปัญหาอิสระของนักการเมืองและสื่อมวลชน

ผมถามว่า ที่ผู้นำกัมพูชาเห็นว่ามีผลกระทบกระเทือนไม่มากนัก เพราะกัมพูชามีมหามิตรสาธารณรัฐประชาชนจีน

นักวิชาการเขาตอบว่า การบอยคอตสินค้าสิ่งทอกัมพูชา มีผลมากกว่าที่เราคิด เพราะ

ประการที่หนึ่ง สินค้าสิ่งทอเป็นรายได้หลักของราชอาณาจักรกัมพูชา ในขณะที่อุตสาหกรรมการท่องเที่ยวต่างได้รับพิษเศรษฐกิจทั่วโลก

ประการที่สอง สินค้าสิ่งทอเป็นรายได้สำคัญของชาวกัมพูชา โดยเฉพาะชาวชนบทที่ย้ายถิ่นฐานเข้าทำงานในพนมเปญและไม่คิดจะกลับไปอยู่ชนบท

ประการที่สาม ความสัมพันธ์ระหว่างผู้นำของทั้งสองประเทศอาจดีอย่างมาก แต่สาธารณรัฐประชาชนจีนจะช่วยอุดหนุนเศรษฐกิจราชอาณาจักรกัมพูชาได้นานแค่ไหน เขาให้สังเกตว่า การยกเลิกหนี้ของจีนต่อราชอาณาจักรกัมพูชามีเป้าหมายทางการเมือง ซึ่งใครๆ ก็รู้ นั่นคือ เสียงอันเงียบงันของอาเซียนในปัญหาข้อพิพาทในทะเลจีนใต้

ประการที่สี่ เริ่มมีรายงานเรื่องกองกำลังและโรงซ่อมบำรุงอาวุธเรือของราชอาณาจักรกัมพูชามากขึ้นเรื่อยๆ ไม่ควรลืมว่า พื้นที่ราบของราชอาณาจักรกัมพูชานับเป็นยุทธภูมิสำคัญของอนุภูมิภาคลุ่มแม่น้ำโขง ในขณะเดียวกัน ท่าเรือน้ำลึกของราชอาณาจักรกัมพูชามีความสำคัญในตัวมันเองที่ใกล้ไทยและสมุทรรัฐต่างๆ ในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ด้วย

Belt and Road Intiative-BRI -Langchang Mekong Cooperation-LMC, China-Myanma cooperation, Bangladesh, China, India and Myanmar-BCIM ล้วนแต่เป็นกรอบความร่วมมือสำคัญของสาธารณรัฐประชาชนจีน หากมีสองเป้าหมาย กล่าวคือ เส้นทางออกสู่มหาสมุทรอินเดีย แล้วทำไมเราจะลืมอ่าวไทยและทะเลจีนใต้ไปได้

ความเปลี่ยนแปลงที่มีทั้งรากฐานและโครงสร้าง น่าสนใจมาก