การเปลี่ยนผ่านพลังงาน หรือ Energy Transition นับเป็นเรื่องใหม่สำหรับผู้เขียน

ตอนแรกคิดว่าเป็นเรื่องของเทคโนโลยี เป็นด้านวิศวกรรม อันสัมพันธ์กับพลังงานไม่น่าจะเกี่ยวอะไรกับเรื่องรัฐศาสตร์และการเมืองระหว่างประเทศที่ผู้เขียนพอมีความรู้อยู่บ้าง

อย่างไรก็ตาม ช่วง 5 ปีที่ผ่านมาผู้เขียนมีโอกาสเข้าประชุมระดับนานาชาติกับ Think Tank ชั้นนำหลายแห่งทั้งจากเยอรมนี สหรัฐอเมริกา ออสเตรเลีย

รวมทั้ง Think Tank ระดับโลกที่มีฐานที่ตั้งในเอเชียได้แก่ ญี่ปุ่น สิงคโปร์ อินโดนีเซีย และจีน

หน่วยงานระดับสมองทางด้านนโยบายระหว่างประเทศเหล่านี้ได้วิเคราะห์ทั้งพัฒนาการ จุดเด่นและข้อกังวลของการเปลี่ยนผ่านพลังงานอย่างน่าสนใจ อีกทั้งยังเป็นเรื่องการเมืองระหว่างประเทศโดยแท้ หาใช่เรื่องทางวิศวกรรมอันไกลตัวของผู้เขียน

ยิ่งในปีนี้ ผู้เขียนได้ร่วมสัมมนาและระดมความรู้เรื่องการเปลี่ยนผ่านพลังงานอันสัมพันธ์อย่างมากกับประเด็นการแข่งขันทางภูมิรัฐศาสตร์ (Geopolitical Competition) ซึ่งน่าสนใจและมีความสำคัญต่อไทยเป็นอย่างยิ่ง

ผู้เขียนจึงอยากประมวลและสรุปสาระสำคัญของการเปลี่ยนผ่านพลังงานกับการแข่งขันทางภูมิรัฐศาสตร์

โดยใช้เอกสาร รายงานวิจัย แถลงการณ์ นโยบายและข้อตกลงของชาติสำคัญหลายชาติทั้งของจีน สหรัฐอเมริกา แคนาดา ออสเตรเลีย ญี่ปุ่น และบางชาติในซีกโลกใต้ (Global South) บางประเทศ

 

เกมใหญ่สีเขียว
(Great Game Green)

คําที่ใช้กันบ่อยในวงประชุมนานาชาติด้านการเปลี่ยนผ่านพลังงานคือ เกมใหญ่สีเขียว ในเบื้องต้นกล่าวอย่างย่อที่สุด การเปลี่ยนผ่านพลังงานเป็นหัวใจของระบบเศรษฐกิจโลกที่เกือบทุกประเทศเวลานี้ด้านความพยายามลดการใช้พลังงานจากฟอสซิล อันหมายถึงแหล่งพลังงานน้ำมันและก๊าซธรรมชาติที่เกิดจากกระบวนการทางธรรมชาติที่ใช้เวลายาวนานเป็นล้านปี จนในที่สุดเป็นแหล่งพลังงานน้ำมันและก๊าซตามที่ต่างๆ ซึ่งทุกประเทศรู้ว่า น้ำมันและก๊าซธรรมชาติเป็นแหล่งพลังงานที่มีอยู่เพียงบางแห่งในโลก กำลังหมดไปอย่างรวดเร็ว จะหมดไปเลยแม้มีการสำรองเอาไว้ใช้กันบ้าง

พร้อมกันนั้น พลังงานจากน้ำมันและก๊าซธรรมชาติเมื่อเผาไหม้ยังก่อผลด้านสิ่งแวดล้อมอีกด้วย

ดังนั้น การเปลี่ยนผ่านพลังงานจึงหมายถึง การหันไปใช้พลังงานทดแทน (reenable energy) เช่น พลังงานชีวภาพ (Bioenergy) เช่น จากกากน้ำตาล จากขยะ (พลังงานจากมูลสัตว์) พลังงานลม (Wind energy) พลังงานแสงอาทิตย์ (Solar energy) พลังงานนิวเคลียร์ เพื่อเป็นแหล่งพลังงานสำหรับครัวเรือน อุตสาหกรรมต่างๆ ระบบขนส่งต่างๆ

อย่างไรก็ตาม ต้นทุนพลังงานทดแทนแต่ละอย่างและแต่ละพื้นที่มีต้นทุนไม่เท่ากัน เทคโนโลยีแหล่งพลังงานทดแทนก็ยังพัฒนาต่อไปอย่างมีหยุดยั้ง

ในเวลาเดียวกัน มีการเมืองแห่งพลังงานคือ การตัดสินทางนโยบายการใช้ทรัพยากร การผลิตผู้บริโภค และการแข่งขัน อีกทั้งเป็นการแข่งขันในการเมืองระหว่างประเทศอีกด้วย

เพราะแหล่งที่มาของพลังงานแต่ละชนิดต่างมีห่วงโซ่อุปทาน (Supply chain) ไม่มีประเทศ สังคม พื้นที่ใดในโลกที่มีแหล่งพลังงานมีห่วงโช่อุปทานเป็นของตัวเองโดยสมบูรณ์ตั้งแต่ต้นน้ำยันปลายน้ำโดยไม่ไปเกี่ยวข้องหรือพึ่งพิงแหล่งพลังงานของสังคม พื้นที่หรือประเทศอื่นๆ

ตัวอย่างที่ดีเรื่องนี้ เช่น ไทยมีแหล่งน้ำมันและก๊าซธรรมชาติทั้งในอ่าวไทยและบนบก มีเขื่อนพลังน้ำผลิตกระแสไฟฟ้า

แต่แหล่งเพื่อผลิตพลังงานยังไม่เพียงพอต่อการบริโภคของไทย และบางพลังงานแพงจนเกินไป ไทยจึงต้องนำเข้าพลังงานผลิตกระแสไฟฟ้าพลังงานน้ำจากลาว ไทยต้องนำเข้าน้ำมันและก๊าซธรรมชาติจากอ่าวเมาะตะมะของเมียนมา เป็นต้น

นอกจากนั้น การเปลี่ยนผ่านพลังงานยังหมายถึงการเปลี่ยนผู้ผลิตที่เป็นรัฐ สู่ผู้ผลิตพลังงานที่เป็นภาคเอกชน (private sector) อีกด้วย

ดังนั้น พลังงานจึงเป็นพื้นที่ของการเมืองและผลประโยชน์ ทั้งระดับย่อยเช่นในหมู่บ้าน เมือง ประเทศ และระหว่างประเทศ ในเวลาเดียวกัน เป็นเรื่องของความมั่นคงดั้งเดิม (traditional security) ที่เป็นความมั่นคงยิ่งยวดและขาดไม่ได้ของความมั่นคงระดับประเทศและนานาชาติ

ดังนั้น นักวางแผนและผู้นำทางนโยบายจึงเรียกว่า Great Game Green

 

COP 28 เรื่องเล่าใหม่อีกครั้ง
ของศตวรรษที่ 21

เราจะเห็นได้ว่า COP 28 หรือการประชุมนานาชาติว่าด้วย สภาพภูมิอากาศโลก (Climate Change) ที่จัดมา 28 ครั้ง ได้รับการขนานนามว่าจะเป็นเรื่องเล่าใหม่อีกครั้งของศตวรรษที่ 21 แต่แทนที่จะเป็นการประชุมเพื่อความร่วมมือด้านสภาพภูมิอากาศ กลับใช้เป็นยุคใหม่ของการแข่งขันทางภูมิรัฐศาสตร์

ด้วยเส้นทางสู่เศรษฐกิจลดคาร์บอน (Decarbonized Economies) จึงเห็นการแข่งขันแย่งชิงพื้นที่และดินแดนในยุคสมัยสงครามเย็น ที่ประเทศต่างๆ หาหนทางเป็นผู้นำมากกว่าประเทศอื่นๆ ในการพัฒนาเทคโนโลยีสำคัญเพื่อทำการเปลี่ยนผ่านพลังงาน

ในขณะที่ลดการพึ่งพาประเทศอื่นด้านพลังงานพร้อมกันไป

 

หัวใจของการเปลี่ยนผ่านพลังงาน

หัวใจของความร่วมมือด้านสภาพภูมิอากาศโลกใน COP 28 คือ ความร่วมมือเพื่อความมั่นคงต่อห่วงโซอุปทานแร่ธาตุสำคัญ

ตามรายงานของ International Energy Agency-IEA ความต้องการแร่ธาตุ เพื่อใช้ในการเปลี่ยนแปลงพลังงานเพิ่มขึ้นเป็น 2 เท่าใน 5 ปีที่ผ่านมา

และ 6 เท่าเป็นความต้องการแร่โลหะ และแร่ธาตุที่จะใช้ในเทคโนโลยีพลังงานสะอาดในปี ค.ศ.2040 เพื่อเป้าหมายคาร์บอนเป็นศูนย์ 2040 (Net Zero)

นี่รวมทั้งแร่ธาตุสำคัญ (แร่ธาตุหายาก) และแร่โลหะอื่นๆ รวมทั้งทองแดง เหล็ก อะลูมิเนียม และไททาเนียม¹

สิ่งเหล่านี้กำลังสร้างสภาวะแข่งขันทางภูมิรัฐศาสตร์ ที่สู้กันไปเรื่อยๆ ในอาณาเขตความมั่นคงดั้งเดิมที่เป็นการเปลี่ยนผ่านพลังงานที่มีอยู่ และสร้างเส้นทางต่างๆ ผิดพลาดในภูมิรัฐศาสตร์อันใหม่

 

ลัทธิปกป้องสีเขียว
(Green Protectionism)

ความมั่นคงทางเศรษฐกิจ กลายเป็นวลีพูดกันแพร่หลายของการแข่งขันทางภูมิรัฐศาสตร์นี้ที่มีอยู่ 2 แนวทางคือ

หนึ่ง นโยบายอุตสาหกรรมภายใน

สอง ข้อริเริ่มพัฒนาสีเขียวจากต่างประเทศ แนวทางดั้งเดิม ทั้งหมดเป็นภาระของรัฐบาลและแนวทางที่ไม่ใช่ตลาด เพื่อเสริมความแข็งแกร่งด้านการแข่งขันของประเทศ และเพื่อความอยู่รอดทางห่วงโซ่อุปทานของเทคโนโลยีสำคัญและที่เกิดใหม่ เราอาจเห็นรูปธรรมของประเทศสำคัญดังนี้

จีนมีแนวทางโดยใช้รูปแบบทุนนิยมแห่งรัฐ (State Capitalism model) อันสรุปอยู่ในยุทธศาสตร์ Made in China 2025² และยุทธศาสตร์การพัฒนาล่าสุดคือ Dual Circulation นี่เป็นแบบแผนให้ประเทศอื่นๆ ใช้ยุทธศาสตร์ Out-China. China

สหรัฐอเมริกามี Inflation Reduction Act ใช้กระตุ้นการผลิตดั้งเดิมของเทคโนโลยีสีเขียว³ และใช้กฎหมายการผลิตเพื่อป้องกันประเทศ (Defense Production Act) เพื่อหาแร่ธาตุสำคัญภายในประเทศและเปลี่ยนสภาพร่ธาตุสำคัญนั้น

สหภาพยุโรปใช้กฎหมายอุตสาหกรรมคาร์บอนเป็นศูนย์ (Net Zero Industry Act) ที่ลดการอุดหนุนของรัฐ เพื่อส่งเสริมการลงทุนเทคโนโลยีสีเขียว

อินเดียใช้มาตรการภาษีนำเข้าอุปกรณ์โซลาร์ และใช้ภาษีกระตุ้นการพัฒนาเทคโนโลยีที่เกี่ยวข้อง รวมทั้งเทคโนโลยีสีเขียว

ผู้ผลิตวัตถุดิบเพื่อเปลี่ยนผ่านพลังงานกำลังใช้ลัทธิปกป้องสีเขียว เช่น แคนาดาใช้มาตรการบังคับ ขับบริษัทจีนที่เกี่ยวข้องกับโครงการลิเธียมออกจากประเทศ โดยอ้างเรื่องความมั่นคงของชาติ

เดือนพฤศจิกายนนี้ อินโดนีเซียใช้มาตรการที่ทำก่อนหน้านี้ ห้ามแร่นิกเกิล (Nickel) ที่ยังไม่ได้แปรรูป ใช้การแบนการส่งออกแร่โคบอลต์ (Cobalt) แร่บอกไซต์ (Bauxite) และแร่ดีบุก นี่รวมทั้งมีการเรียกร้องก่อตั้งกลุ่มคาร์เทล (การผูกขาดชนิดหนึ่ง) กับแร่นิกเกิล⁴ แบบที่กลุ่มประเทศโอเปค (OPEC-Style Cartel) ใช้⁵

ในขณะที่กลุ่มประเทศในละตินอเมริกาได้แก่ อาร์เจนตินา โบลิเวีย และชิลี เสนอการรวมตัวก่อตั้ง Latin Lithium Triangle ผูกขาดขายแร่ลิเธียม

 

วาทกรรม และความเป็นจริง

อย่างไรก็ตาม การเปลี่ยนผ่านพลังงานโดยแยกตัวหรือรวมตัวกันเองเพื่อเป็นกลุ่มอิสระด้วยมีแร่ธาตุสำคัญไม่ได้เกิดขึ้นง่ายๆ คำประกาศสวยหรูที่ว่านี้อาจสวนทางกับความเป็นจริง หลายๆ ประเทศประกาศแยกขาด (Decoupling) หรือลดความเสี่ยง (de-risk) ห่วงโซ่อุปทานจากจีนไม่ใช่เรื่องง่ายๆ เพราะจีนครอบครองอย่างมหาศาลบรรดาแร่ธาตุ รวมทั้งครอบครองกระบวนการผลิตแร่สำคัญเพื่อใช้เป็นห่วงโซ่เทคโนโลยีสีเขียวอีกด้วย

ตอนนี้จีนเป็นผู้นำโลก เป็นฐานของการไม่ใช้ไฮโดรคาร์บอน (non-hydrocarbon) ผลิตพลังงานทั้งหมด รวมทั้งพลังงานลม พลังงานโซลาร์ พลังงานน้ำ พลังงานนิวเคลียร์ รวมทั้งการผลิตแบตเตอรี่และรถยนต์พลังงานไฟฟ้า (Electric Vernicle-EV)

จีนครอบครองการปรับเปลี่ยนและผลิตวัถตุดิบเพื่อเทคโนโลยีสีเขียว ได้แก่ แร่โคบอลต์ ( 65%) ลิเธียม (58%) อะลูมิเนียม (60%) ทองแดง (40%) นิกเกิล (35%) แมงกานีส (Manganese) 90% จีนครอบครองแร่หายาก (rare earth) (90%) และแร่ (70%)⁶

จีนยังแสดงบทบาทครอบงำแร่ธาตุ ผ่านการลงทุนของตนเองในประเทศต่างๆ เช่น ลงทุนในคองโก ซึ่งผลิตโคบอลต์รวม 70% ของโลก ลงทุนในอินโดนีเซียที่ผลิตนิกเกิลได้ครึ่งหนึ่งของโลก ลงทุนที่ชิลี ประเทศที่ผลิตทองแดงมีสัดส่วน 28% ของโลก ลงทุนในโบลิเวียซึ่งมีลิเธียมสำรองไว้มากที่สุดในโลก⁷

 

สรุป

ไปๆ มาๆ การเปลี่ยนผ่านพลังงานไม่ได้ยุ่งยากด้านเทคโนโลยี โลกปัจจุบันและอนาคตอันใกล้ การเปลี่ยนผ่านพลังงานเป็นหัวใจความอยู่รอดของมวลมนุษย์ท่ามกลางการขาดแคลนพลังงานและสภาวะโลกร้อนจากพลังงานฟอสซิล

แต่หัวใจแห่งความอยู่รอดนี้เผชิญการแข่งขันด้านภูมิรัฐศาสตร์เพื่อการครอบครองแร่ธาตุหายากที่เป็นสารตั้งต้นการเปลี่ยนผ่านพลังงาน

ดังนั้น พลังอำนาจทางการเมือง กำลังทหารทั้งปริมาณและความเหนือกว่าของอาวุธ กลับยังเป็นเครื่องมือหลักของรัฐและบรรษัทขนาดใหญ่ด้านพลังงานเพื่อดินแดน อธิปไตยแห่งแหล่งแร่หายากในประเทศที่อ่อนแอกว่า

ไทยซึ่งเหมือนประเทศจำนวนมากในโลกที่ขาดแคลนมากในแร่หายาก แต่ต้องเปลี่ยนผ่านพลังงานเพื่อความอยู่รอดของอุตสาหกรรม เพื่อความมั่นคงทางเศรษฐกิจ

ดังนั้น รัฐบาลต้องตีโจทย์ที่เข้าใจไม่ยากนี้ในเวทีการเจรจา COP 28 ครั้งนี้อย่างเข้าใจเพื่อผลประโยชน์ของไทยเอง

แน่นอนหัวใจของการเปลี่ยนผ่านพลังงานยังเป็นภูมิรัฐศาสตร์ งานท้าทายแต่สำคัญยิ่งยวด

 

---

 

¹“Critical Minerals Market see unprecedented growth as clean energy demand drives strong increase in investment” International Energy Agency, 11 July 2023.

²Jost Wubbeke et. Al. “Made in China 2025 : The making of high-tech superpower and consequences for industries countries” Mercator Institution for China Studies, No. 2 December 2016.

³Inflation Reduction Act, The White House, 21 September 2023

⁴Jayanty Nada Shofa, “Indonesia Proposes-Like Group for Nickel” Jakarta Post 20 May 2023.

⁵กลุ่มโอเปค ผู้ผลิตน้ำมันรวมกลุ่มผูกขาดการผลิต การขายและกำหนดราคาน้ำมัน ส่วนกลุ่มใหม่นี้รวมกลุ่มผูกขาดแร่ธาตุสำคัญ

⁶“Critical Minerals Market see unprecedented growth as clean energy demand drives strong increase in investment” International Energy Agency, 11 July 2023.

⁷อ้างจาก Lara Seligman, “China Dominates the Rare Earths Market. This U.S. Mine Is trying to change that” Political, 14 December 2022.

สะดวก ฉับไว คุ้มค่า สมัครสมาชิกนิตยสารมติชนสุดสัปดาห์ได้ที่นี่https://t.co/KYFMEpsHWj

— MatichonWeekly มติชนสุดสัปดาห์ (@matichonweekly) July 27, 2022