ล้านนาคำเมือง ชมรมฮักตั๋วเมือง

สำนักส่งเสริมศิลปวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

 

อ่านเป็นภาษาล้านนาว่า “บ่าขุน”

บ่าขุน คือ “ส้มซ่า” หรือ มะนาวควาย หรือ ส้มมะงั่ว ภาษาอังกฤษเรียก Bouquetier หรือ Sour orange หรือ Bitter orange

มีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Citrus x aurantium L. เป็นสมาชิกในวงศ์ส้ม RUTACEAE ชื่อสกุล Citrus มาจากคำว่า “Citron” ซึ่งเป็นชื่อเรียก ส้มโอมือในภาษาละติน ต่อมาจึงใช้เป็นชื่อพืชในสกุลส้ม และชื่อระบุชนิดเป็นภาษาละตินแปลว่า มีสีเหลืองทอง (golden yellow) จากสีของผลเมื่อสุก

ลักษณะทั่วไปเป็นไม้ต้นขนาดเล็ก สูงถึง 10 เมตร คล้ายมะกรูดปนมะนาว ใบมีสองแผ่นแบบมะกรูด มีต่อมน้ำมันกระจายทั่วไป แผ่นด้านล่างแคบกว่า เป็นรูปสามเหลี่ยม แผ่นด้านบน ขอบเรียบหรือหยักเล็กน้อย

ดอกสีขาวออกเป็นกลุ่มที่ซอกใบ กลิ่นหอมหวาน

ผลแบบมะนาวปนมะกรูด ทรงกลม ขนาด 5-7 ซ.ม. ภายในมี 10-12 ห้อง แต่ละห้องมีถุงส้มบรรจุอยู่ เปลือกหนา สีเขียวและเปลี่ยนเป็นสีเหลืองส้มหรือเหลืองทองเมื่อสุก ผิวเรียบหรือขรุขระเล็กน้อย กลิ่นหอม

มีเมล็ดมาก 20-25 เมล็ดต่อผล

 

ส้มซ่ามีรสอมหวานอมเปรี้ยว แต่ถ้าทิ้งไว้ให้ผลแก่จัดจนเปลือกเป็นสีเหลืองจะมีรสหวานฉ่ำ กินเป็นผลไม้ได้

น้ำส้มซ่ามีรสเปรี้ยวอมหวานและผิวใช้ประกอบอาหาร เช่น

ให้กลิ่นและรสเปรี้ยวในหมี่กรอบส้มซ่าโบราณ

ใช้ทำหมูแนม ปลาแนม และขนมจีนน้ำพริก ผิวส้มซ่าหั่นหรือขูดฝอย โรยหน้าอาหารหรือยำจะให้กลิ่นที่หอมมากและมีเอกลักษณ์ ในยุโรปใช้ผลทำแยมมาร์มาเลด

และเปลือกผลใช้แต่งกลิ่นเหล้า

ภาคกลางนิยมกินส้มซ่ากับยาหอม โดยเฉพาะอย่างยิ่งเป็นยาแก้ลม บำรุงหัวใจยามหน้าร้อน โดยปอกเปลือกส้มซ่าออก ฝานเป็นแว่น แล้วโรยผงยาหอมลงไป ถ้าใครเคยกินจะบอกว่าสดชื่น ชื่นใจ

สรรพคุณทางยาของส้มซ่า

เปลือกมีรสปร่าหอม ใช้ทำยาหอมแก้ลมวิงเวียนหน้ามืด แก้ท้องอืดเฟ้อ

น้ำส้มซ่า ช่วยกัดเสมหะ แก้ไอ ฟอกโลหิต

ใบรักษาโรคผิวหนัง

ดอกให้น้ำมันหอมระเหยชื่อ neroli oil กลิ่นหอมหวาน ให้ความรู้สึกสดชื่น สร้างความสงบ และสบายใจ ใช้แต่งกลิ่นสบู่ เครื่องสำอางและน้ำหอม เป็นต้น

มีสารสำคัญในกลุ่ม terpenes ได้แก่ linaool, limonene, farnesol, geraniol และ citral

 

บ่าขุนมีเปือกหนา มีกิ่นหอม

แปลว่า ส้มซ่ามีเปลือกหนา มีกลิ่นหอม