สมุนไพรเพื่อสุขภาพ/โครงการสมุนไพรเพื่อการพึงพาตนเอง มูลนิธิสุขภาพไทย www.thaihof.org

อยู่ไฟหลังคลอด แบบฉบับคนเกาะยาว

ใกล้วันแม่แห่งชาติ ค่าน้ำนมของแม่เกินกว่าจะเปรียบได้ ยิ่งกว่านี้ช่วงชีวิตวัยทารกน้อยนั้นถ้าไม่ได้ไออุ่นความรักที่คอยทะนุถนอมเลี้ยงดูจากแม่แล้ว ชีวิตเด็กๆ จะเติบโตแข็งแรงพร้อมด้วยกายใจได้อย่างไร

ลูกๆ ที่โตขึ้นมาอาจไม่รู้ว่าชีวิตแม่ตอนคลอดลูกลำบากแค่ไหน

และช่วงอยู่เดือนหรือเดือนแรกของการคลอดลูก คุณแม่ๆ ทั้งหลายต้องอดทนเพื่อลูกมากขนาดไหน

ในอดีตแม่มักคลอดลูกที่บ้านมีหมอตำแยผู้ชำนาญมาช่วยทำคลอด

เมื่อโรงพยาบาลเริ่มมีครอบคลุมในท้องถิ่นมากขึ้น และระบบการสาธารณสุขของไทยก็พัฒนาขึ้นเรื่อยๆ แม่ก็มักไปทำการคลอดที่โรงพยาบาล แต่ก็ยังกลับมาอยู่ไฟหลังคลอดที่บ้าน

จนมาระยะ 10 ปีที่ผ่านมา ภูมิปัญญาการแพทย์แผนไทยและการแพทย์พื้นบ้านได้รับการฟื้นฟูกลับสู่สังคมไทย การอยู่ไฟหลังคลอดได้รับการยอมรับให้บริการอยู่ไฟในโรงพยาบาลต่างๆ ทั่วประเทศ อาจพูดได้ว่าเป็นการปรับประยุกต์การอยู่ไฟให้สอดคล้องกับวิถีชีวิตยุคปัจจุบัน

คุณแม่รุ่นใหม่จะพบกับกระบวนการอยู่ไฟแนวใหม่ ซึ่งบริการเหล่านี้มีทั้งในโรงพยาบาล หรือมีผู้ประกอบการเอกชนที่บริการแบบหรูๆ จัดบรรยากาศเหมือนเข้าสปาก็มี

หรือเอาใจคุณแม่แบบ “เดลิเวอรี่” ไปบริการให้ถึงบ้านก็ยังได้

การอยู่ไฟยุคปัจจุบันได้ถอดองค์ความรู้ดั้งเดิมเพื่อนำมาจัดบริการให้คุณแม่รุ่นใหม่ อย่างน้อย 4 ขั้นตอน คือ เช่น

1) ทำการนวดไทย และประคบร่างกาย

2) ให้เข้ากระโจมหรือตู้อบด้วยสมุนไพร

3) นาบหม้อเกลือ หรือบางที่ก็เรียกว่า ทับหม้อเกลือ

4) การนั่งถ่าน

แต่ใครจะนึกว่า วิถีอยู่ไฟแบบบ้านๆ ยังมีให้เห็น

เมื่อไม่นานมานี้ เจ้าหน้าที่มูลนิธิสุขภาพไทยไปเยี่ยมเยือนมิตรสหายในแหล่งท่องเที่ยวสุดฮ็อตแห่งหนึ่งของประเทศไทย คือ อำเภอเกาะยาว จังหวัดพังงา ที่แห่งนี้เจ้าหน้าที่ท่านหนึ่งเคยมาอาศัยและทำงานในพื้นที่เมื่อ 20 ปีก่อน

ปัจจุบันชุมชนเปลี่ยนไปมาก ธุรกิจท่องเที่ยวมายึดครองพื้นที่ไปทั่ว แต่ไม่เชื่อก็ต้องเชื่อ เมื่อได้ไปเยี่ยมครอบครัวที่เคยได้พักอาศัยหลับนอนเมื่อ 20 ปีที่แล้ว

เด็กหญิงอ้อยที่รู้จักนั้น ตอนนี้เป็นสาวหรือเป็นแม่คนแล้ว เพิ่งคลอดลูกคนที่ 2 และกำลังนอนอยู่ไฟที่บ้าน ซึ่งชุมชนคนเกาะยาวยังสืบสานวิถีวัฒนธรรมนี้ไว้มาจากรุ่นปู่ย่าตายาย ซึ่งนิยมให้ลูกหลานทำการอยู่ไฟ

แบบฉบับดั้งเดิมนั้นจะอยู่ไฟ 44 วัน แต่ในปัจจุบันนี้ลดลงเหลือประมาณ 2 สัปดาห์เต็มหรือแล้วแต่ใครจะมีเวลามากน้อยแค่ไหน

คุณแม่น้องอ้อยคนนี้นอนอยู่บนแคร่ ซึ่งแคร่ไม่ใช่ของส่วนตัว แต่เพราะสังคมของที่นี่ยังหลงเหลือวัฒนธรรมแบ่งปันกัน แคร่อยู่ไฟตัวนี้จึงใช้วิธีหยิบยืมกันในชุมชน สำหรับฟืนก่อไฟก็หาได้ทั่วไปในป่าธรรมชาติที่ยังเหลืออยู่ ซึ่งสภาพแวดล้อมของเกาะยาวอยู่ในเขตป่าชายเลน จึงนำไม้แสม ไม้พังกา ไม้แต้ว มาใช้อยู่ไฟได้

แต่ก็มีไม้ต้องห้าม ไม่นำมาใช้ คือ ไม้ลูกเลือด เพราะจะทำให้คัน

ตอนที่นอนบนแคร่นั้น ข้างกองฟืนก็จะมีกาน้ำร้อนต้มน้ำวางไว้ให้แม่หลังคลอดกินน้ำอุ่นตลอดเวลา

น้ำต้มก็มักจะใส่สมุนไพร พริกไทยดำหรือขิง เพื่อให้ได้สรรพคุณทางยาสมุนไพรช่วยให้น้ำนมออกดี

แม่ก็จะกินน้ำสมุนไพรร้อนนี้ไปเรื่อยๆ เพื่อกระตุ้นน้ำนมให้ลูกกินอย่างเพียงพอ

กินน้ำสมุนไพรร้อนๆ แล้วก็จะต้องอาบน้ำอุ่นด้วย

โดยจะอาบน้ำอุ่นเช่นนี้ตลอดการอยู่ไฟประมาณ 2 สัปดาห์

น้ำที่ใช้อาบจะใส่สมุนไพรหลักๆ ได้แก่ ใบมะขาม ใบหนาด ใบนุ้ย และอาจมีสมุนไพรอื่นที่หาได้ในชุมชน

อยู่ไฟแบบเกาะยาวไม่มีการนั่งถ่าน แต่มีสิ่งที่แตกต่าง คือ มีการใช้ก้อนเส้ามากดนวดไปตามท้อง เพื่อให้มดลูกเข้าอู่เร็ว

ก้อนเส้าที่ว่านี้ คือก้อนหินขนาดใหญ่ที่ไปหามาจากชายทะเล แล้วนำมาเผาให้แดง จนร้อนจัด แล้วเอาน้ำราดเรียกว่าล้างหัวก้อนเส้า ซึ่งคงเป็นการลดความร้อนไม่ให้ร้อนเกินไป

จากนั้นใช้ใบยอรองที่หัวก้อนเส้า เอาผ้าห่ออีกหนึ่งชั้นหรือหลายชั้นเพื่อไม่ให้ก้อนเส้าร้อนเกินไป

แล้วนำก้อนเส้ามากดประคบให้ทั่วหน้าท้อง เพื่อให้ท้องยุบและช่วยมดลูกเข้าอู่เร็วขึ้น

อาหารสำหรับแม่หลังคลอดที่ชาวเกาะยาวสืบทอดมานั้น ถือได้ว่าเป็นอาหารที่เรียกน้ำนม มีรสเผ็ดร้อน เช่น แกงเคี่ยวพริกหัวปลี แกงเคี่ยวพริกใบบัวบก เคี่ยวพริกหัวข่า เป็นต้น

แม่ครัวที่ทำจะใส่พริกไทยมากๆ เครื่องแกงก็ประกอบด้วยพริกแห้ง และใส่ตะไคร้ ขมิ้น กระเทียม หัวหอม แต่เน้นใส่พริกไทยให้มากถ้าทำเป็นแกงกะทิจะเคี่ยวให้เหลือน้ำน้อยๆ

ถ้าทำแกงกับปลาย่าง

ข้อห้ามหรือของแสลงคือ ไม่ปรุงด้วยปลาที่ไม่มีเกล็ด (กินเฉพาะปลามีเกล็ด)

สำหรับการดูแลเด็กนั้น รอจนสายสะดือหลุดก็จะโกนผมไฟให้ ถ้าเด็กมีอาการปวดท้อง ร้องไห้โยเยก็ใช้ไพลฝนกับหินแล้วเอาน้ำมาทาท้อง หรือใช้น้ำมันมะพร้าวมาทาที่ฝ่ามือแม่ แล้วถูฝ่ามือให้เกิดความร้อน นำฝ่ามือประคบ นวดเบาๆ ที่ท้องเด็ก เป็นการแก้ท้องอืด ภูมิปัญญาพื้นถิ่นยังใช้ใบกะเพราตำผสมยาแสงหมึก นำไปกวาดแก้ซาง

ลูกชาวเกาะยาวเชื่อมั่นนมแม่ เพราะแม่ทั้งกินอาหารสมุนไพรและได้อยู่ไฟทำให้มีน้ำนมมากพอเลี้ยงลูก

และการกินน้ำนมแม่ซึ่งได้รับไออุ่นจากอกแม่นี้ เด็กๆ มักไม่ท้องอืด ทั้งยังมีสุขภาพแข็งแรงดี ไม่ค่อยงอแง

ส่วนแม่เองก็ตอบเป็นเสียงเดียวกันเมื่อได้อยู่ไฟว่าทำให้มดลูกแห้งเร็ว เข้าอู่เร็ว ไม่ปวดหลัง ไม่ปวดเมื่อย รู้สึกร่างกายกระชับ หน้าท้องไม่หย่อนยาน เลือดลมดูจะหมุนเวียนดี ผิวพรรณก็สดใสแม้จะมีลูกมาหลายคน

ที่พิเศษกว่าอยู่ไฟที่โรงพยาบาลคือ สายสัมพันธ์ของคนในครอบครัว และได้รับความเอื้ออาทรของเพื่อนบ้านช่วยสร้างขวัญกำลังใจ เรียกว่าสุขภาพองค์รวมต้อนรับชีวิตใหม่อย่างดีเยี่ยม