รูปนกพริก ซึ่งกำลังจะนั่งลงเพื่อกกไข่ ที่ผมบันทึกมาจากเขตห้ามล่าสัตว์ป่า บึงบอระเพ็ด เมื่อหลายปีก่อน ทำให้ผมนึกถึงประโยคนี้

“สิ่งเล็กๆ ที่เรียกว่าชีวิต”

แววตาแสดงความห่วงใย พร้อมจะปกป้องไข่ และเฝ้าทะนุถนอมเพื่อให้ลูกได้เกิดมาอย่างปลอดภัย

ดูเหมือนนี่เป็นหนึ่งในชีวิตเล็กๆ ซึ่งไม่เป็นที่รู้จักมาก ไม่มีชื่อเสียง ไม่ได้เป็นขวัญใจ หรือไม่ได้อยู่ในสถานภาพของ “สัตว์หายาก”

คงไม่ต้องพูดถึงเหล่าสัตว์เลื้อยคลาน สัตว์ครึ่งบกครึ่งน้ำ แมลงต่างๆ ปลา และอีกมากมาย

ชีวิตพวกนี้คือโครงร่างสำคัญที่ยึดระบบนิเวศไว้

มีหน้าที่สำคัญไม่ต่างจากเหล่าขวัญใจ หรือสัตว์ที่มีชื่อเสียงทั้งหลาย ซึ่งมีรายชื่อเป็นสัตว์อันได้รับการคุ้มครองอย่างดี

ขณะเรากำลังวิตกกังวลว่าจะแก้ปัญหาช้าง กระทิงอย่างไร

ชีวิตเล็กๆ มากมายอาจสูญสิ้นไป

หมดไปก่อนที่เราจะรู้ตัว

นกตัวนี้ถูกเรียกว่า นกพริก ผมไม่รู้ว่ามีที่มาที่ไปยังไง ถึงได้ชื่อนี้ เป็นไปได้ว่า อาการของนกตัวนี้ ที่มักเดินเขี่ยโน่น “พลิก” นี่ก็ได้ คนเก่าๆ จึงเรียกนกพลิก ต่อๆ มาเพี้ยนเป็นนกพริก เหมือนชื่อต่างๆ ที่เพี้ยนไปจนกระทั่งหาต้นตอไม่เจอ

แต่ไม่ว่านกตัวนี้จะถูกเรียกว่าอย่างไร

พวกมันก็ไม่เคยเปลี่ยนแปลง สวยงามอย่างไรก็เป็นเช่นนั้น มีหน้าที่อะไร ก็ทำมาอย่างนั้น ไม่ว่าโลกจะเปลี่ยนแปลงไปเช่นไร ในประเทศไทย นอกจากในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ และภาคตะวันตกแล้ว จะมีนกพริกอาศัยอยู่

นกพริกตัวผู้และตัวเมีย สวยงามใกล้เคียงกัน ต่างจากหลายชนิดที่ตัวผู้มักมีสีสันสวยงามกว่า

สีบรอนซ์เหลือบๆ ที่หลังและปีก เมื่อสะท้อนแสงแดด ครั้งที่มีโอกาสเห็นอย่างใกล้ชิด ผมแทบจะร้องอุทาน นึกไม่ถึงเลยว่า นกซึ่งเดินท่อมๆ อยู่ตามกอจอก กอแหน สวยงามได้ถึงเพียงนี้

หน้าที่ของนกพริก เป็นเหมือนๆ กับเหล่านกน้ำทั่วไป คือ ดูแลปริมาณลูกกุ้ง ลูกปลา ตามหนองบึง ทะเลสาบ

ไม่เพียงสัตว์น้ำ แมลงศัตรูพืชต่างๆ จะโดนนกพริกกำจัดด้วย

แมลงจะไปแอบที่ไหน ซ่อนใต้กอพืช ก็ไม่พ้น

เพราะนกพริกมีขายาว นิ้วเท้ายาว ปากแหลม เดินไปบนกอพืชได้ไม่จม เวลาเดินจะช้าๆ ทำหางกระดกๆ

เห็นช้าๆ อย่างนั้น ถ้าเห็นเหยื่อจะเร็วมาก

หลายครั้งผมเห็นนกพริกวิ่งเร็วจี๋ไปตามแพจอกแหนและจะทำท่าดุเวลามีนกตัวอื่นเข้าใกล้ มันจะย่อตัว กางปีก ปากอ้า ขู่ตัวอื่น เห็นท่าแบบนี้ก็เดินเลี่ยงๆ ไป

น่าจะเพราะความรำคาญมากกว่ากลัว

ในช่วงเวลาปกติ นกพริกจะอยู่ตัวเดียว นอกจากในฤดูแห่งความรัก จึงจะอยู่เป็นคู่

พ้นช่วงเวลานี้ก็จะกลับไปอยู่ลำพัง

ดูเหมือนจะรักอิสระ เช่นนกไทยแท้ๆ

คล้ายกับว่าชีวิตนกพริกน่าจะมีความสุข วันๆ ไม่ทุกข์ร้อน เดินท่อมๆ

ในความเป็นจริง ไม่ใช่เลย

ปัญหาซ้ำซากที่กำลังเป็นผลกระทบอยู่ในธรรมชาตินั้นกำลังทำลายชีวิตเล็กๆ รวมทั้งใหญ่ๆ ทุกวัน

ไม่ว่าพวกมันจะอยู่ที่ไหน บนดิน ในน้ำ บนอากาศ หรือใต้ดิน

หนองบึง แหล่งน้ำอันเป็นที่อยู่ถูกรุกล้ำด้วยน้ำเสีย ปนเปื้อนด้วยสารเคมี

ไข่นกโดนสารเคมี มีจำนวนน้อยมากที่จะโชคดีได้เกิดมา

เหล่านี้ไม่ใช่เรื่องใหม่ เป็นเรื่องเก่าๆ

และคล้ายจะเป็นปัญหารุนแรงขึ้นทุกวัน

หลายปีก่อน

ผม “ตามรอย” ผู้ชายคนหนึ่ง ที่ชื่อว่า สืบ นาคะเสถียร เข้าไปในป่าซึ่งเขาเคยบุกบั่นเข้าไปเพื่อตามหาสัตว์ป่าชนิดหนึ่ง นั่นคือ กระซู่

ก่อนหน้าที่ผมจะไปราวๆ 20 ปี กระซู่ตัวหนึ่งถูกยิงตายโดยพรานป่า ลูกชายเขาพาผมไปดูปลักที่พ่อเคยพามาดูและบอกว่า เป็นปลักที่พบกระซู่และยิงที่นี่

ที่นั่น ผมยืนอยู่ในที่ซึ่งเคยมีรอยของพี่สืบ

กระซู่ตัวนั้น ไม่ใช่กระซู่ตัวสุดท้ายในโลก

แต่มันอาจเป็นกระซู่ตัวสุดท้ายที่อยู่ในประเทศไทย

ขณะเดินทางมุ่งสู่จุดหมาย เรือหางยาวล่องไปบนผืนน้ำ อ่างเก็บน้ำเขื่อนเชี่ยวหลาน ส่วนหนึ่งของอุทยานแห่งชาติเขาสก สายหมอกลอยระเรี่ย ตามสันเขาหน้าผาสูงชันขนาบด้วยพื้นน้ำเขียวเข้ม ยอดเขาสูงๆ ต่ำๆ แปรสภาพเป็นเกาะแก่ง

เรือหางยาวลัดเลาะไปตามเกาะแก่งเหล่านั้น

“เขาเปรียบเทียบว่า ที่นี่สวยงามไม่น้อยกว่ากุ้ยหลิน ที่ว่ากันว่าเป็นสวรรค์บนดินของเมืองจีนนะครับ” สุทิน พิทักษ์ป่า จากหน่วยโตนเตย ทำหน้าที่ขับเรือ พูดดังๆ

คงปฏิเสธไม่ได้ว่า รอบๆ ตัวคือทิวทัศน์อันงดงาม

นกออก เหยี่ยวขนาดใหญ่ร่อนช้าๆ ตีวงก่อนลงเกาะกิ่งไม้แห้ง สายหมอกทึบเบื้องหลังตัวนก ดูลึกลับ

เรือหางยาวลำโตแล่นสวนมา หญิงชายในเสื้อผ้าสีฉูดฉาดสวมหมวกปีกกว้างชี้ชวนกันดูความสวยงามรอบๆ

หน้าผาสูงชัน แหงนคอตั้งบ่า

กว่าครึ่งของความสูงจมอยู่ใต้น้ำ

เรือแล่นบนผิวน้ำ อยู่เหนือพื้นที่อันเคยเป็นหุบเหว และผืนป่าแน่นทึบ

สภาพป่าบริเวณที่ลุ่มต่ำของปากคลองแสงซึ่งเป็นป่าดิบชื้นที่มีความสมบูรณ์ของดินมากกว่าป่าตามลาดเขาหรือภูเขาสูง เพราะได้รับตะกอนของธาตุอาหารที่ถูกพัดพามากับน้ำ

ป่าคลองแสงมีข้อมูลมากมายบ่งชี้ว่าสำคัญต่อระบบนิเวศน์ ของป่าไม้และสัตว์ป่า มีไม้ขนาดใหญ่ขึ้นหนาแน่น เรือนยอดประกอบกันหลายชั้น

นี่คือบ้านสำคัญของสัตว์ป่า

“บ้าน” ซึ่งจมอยู่ใต้น้ำ

ประโยชน์อันได้จากเขื่อน มีความจริงว่า แลกมาด้วยชีวิตนับหมื่น นับแสน

เหนือผืนน้ำกว้าง ผมหลับตานึกถึงวันที่การเก็บกักน้ำเริ่มต้น สัตว์ป่าเริ่มต้นอพยพโยกย้ายไปหาแหล่งใหม่

แต่ชีวิตส่วนใหญ่ซึ่งจะอาศัยเฉพาะบริเวณที่ลุ่มต่ำไม่สามารถปรับตัวเข้ากับสภาพของถิ่นใหม่ที่มีระดับสูงกว่าได้ ก็ตายไป

เส้นทางเดินตามปกติตามฤดูกาลถูกตัดขาดด้วยหน้าผาสูงชันและความกว้างใหญ่ของอ่างเก็บน้ำ

สัตว์ป่าซุกซ่อนตัวอยู่บนพื้นที่ขนาดเล็ก

เดือนมีนาคม พ.ศ.2529

สืบ นาคะเสถียร ทำโครงการเคลื่อนย้ายสัตว์ป่าที่ตกค้างตามเกาะต่างๆ

“ระดับน้ำเพิ่มมากขึ้น พื้นดินถูกตัดขาดเป็นเกาะ สัตว์ป่าอดอาหาร แก่งแย่งที่อยู่อันมีจำกัด บางตัวผอมโซ บางตัวตายเป็นซากห้อยตามกิ่งไม้”

ส่วนหนึ่งในบันทึกของพี่สืบ ทำให้เห็นภาพชัด

วันเวลาผ่านมาเนิ่นนาน ถึงวันนี้ มีเพียงภาพสวยงาม และประโยชน์ที่ได้จากอ่างเก็บน้ำ

เรือหางยาวพาผมเข้าใกล้หน่วยพิทักษ์ป่าโตนเตย ซึ่งเป็นแพอยู่ริมน้ำ

เวิ้งขวามือเป็นแผ่นน้ำสงบนิ่ง

ทิวเขาซับซ้อน

นี่คือทิวทัศน์งดงาม

ผมเริ่มงานชิ้นนี้ด้วยความสวยงามและภารกิจของนกพริก

ขณะนึกถึงประโยคนี้

“สิ่งเล็กๆ ที่เรียกว่าชีวิต”

ชีวิตซึ่งส่วนใหญ่จะจากไปก่อนที่เราจะนึกถึง