คนพวน บ้านโคกมอน ดงศรีมหาโพธิ์
อ. ศรีมโหสถ จ. ปราจีนบุรี

สุจิตต์ วงษ์เทศ

คนพวนดงศรีมหาโพธิ์ จ. ปราจีนบุรี ถูกกวาดต้อนทยอยหลายระลอกจากเมืองเวียงจัน, เมืองพวน แขวงเชียงขวาง, และจากบ้านเล็กเมืองน้อยสองฝั่งโขงบริเวณหนองคาย, อุดรธานี เมื่อราว 200 ปีมาแล้ว ครั้งศึกเจ้าอนุวง สมัย ร.3 ระหว่าง พ.ศ. 2369-2380

พื้นที่ดงศรีมหาโพธิ์ เป็นดงป่าอยู่บนดอนเนินสูงกว้างขวางต่อเนื่องตั้งแต่ อ. ศรีมหาโพธิ (สี-มะ-หา-โพด) กับ อ. ศรีมโหสถ จ. ปราจีนบุรี รวมบางส่วนของ อ. พนมสารคาม จ. ฉะเชิงเทรา

ก่อนถูกกวาดต้อนลงไปดงศรีมหาโพธิ์ (คราวหนึ่ง) คนพวนจากเมืองพวนและสองฝั่งโขงถูกรวบรวมได้มากราว 600 คนจากที่ต่างๆ ได้แก่

จากบริเวณห้วยหลวง (ริมแม่น้ำโขงฝั่งลาว อยู่ใต้เมืองเวียงจัน ตรงข้ามเมืองโพนพิสัย หนองคาย) ราว 200 คน, จากเมืองหนองหาร (อุดรธานี) 350 คน, จากบ้านเล็กเมืองน้อยใกล้เคียงเป็นลาวอื่นๆ อีกจำนวนหนึ่ง

[เมืองหนองหาร หมายถึง จ. อุดรธานี เพราะมีหนองหารเป็นหนองน้ำกว้างใหญ่อยู่ อ. กุมภวาปี จ. อุดรธานี (ถ้าจะให้หมายถึง จ. สกลนคร เอกสารเก่าจะเรียก เมืองหนองหานหลวง)]

คนพวน

คนพวน หมายถึงคนที่ราบสูง ทางตะวันออกเฉียงเหนือของลาว ติดพรมแดนเวียดนาม มีหลักแหล่งดั้งเดิมบริเวณที่ราบสูงทุ่งไหหิน แขวงเชียงขวาง
พวน แปลว่า ที่ราบสูง, ที่สูง เป็นคำเดียวกับพูน, โพน

บ้านโคกมอน

คนพวนกลุ่มหนึ่งตั้งชุมชนเรียกบ้านโคกมอน อ. ศรีมโหสถ จ. ปราจีนบุรี แต่ถูกทำให้เข้าใจว่าเคยมีชุมชนชาวมอญ เลยเขียนตัวสะกดว่าบ้านโคกมอญ ซึ่งผิดพลาดมานาน
ผมเคยเขียนอธิบายไว้ตั้งแต่ พ.ศ. 2557 ว่าที่ถูกที่ควรต้องสะกด โคกมอน เพราะมีที่มาจากต้นขัดมอน จะยกมาทั้งหมดดังนี้

บ้านโคกไทย

โคกไทย หมายถึง พื้นที่เนินสูง มีคนไทยอาศัยอยู่ เดิมชื่อโคกมอน
บ้านโคกไทย เป็นชื่อใหม่ที่มีขึ้นเมื่อหลังวันที่ 24 มิถุนายน พ.ศ. 2482 (วันประกาศเปลี่ยนชื่อจากประเทศสยาม เป็น ประเทศไทย)

บ้านโคกมอน

โคกมอน หมายถึง พื้นที่เนินสูง มีต้นขัดมอนขึ้นหนาแน่นทั่วไป เป็นชื่อเดิมของบ้านโคกไทย
ครั้นสมัย ร.3 ชาวพวนที่ถูกกวาดต้อนจากสองฝั่งโขง ชวนกันไปตั้งหลักแหล่งเป็นหมู่บ้านบริเวณที่เป็นโคกมีต้นขัดมอนขึ้นหนาแน่นทั่วไป จึงเรียกกันสืบมาว่าบ้านโคกมอน
คนบ้านโคกมอนบางตระกูล จึงตั้งนามสกุลว่า ดอนมอน ยังมีสืบเนื่องถึงปัจจุบัน
ต่อมาชาวบ้านกับชาววัดพร้อมใจกันเปลี่ยนชื่อโคกมอน เป็นโคกไทย ตามรัฐนิยม
แต่ชาวบ้านทั่วไปยังคงติดปากเรียกว่าโคกมอน (แล้วถูกทำให้เข้าใจผิดพลาดคลาดเคลื่อนว่าชื่อ โคกมอญ)

ต้นขัดมอน มีชื่อเรียกอย่างอื่นอีกแตกต่างไปตามท้องถิ่น เช่น หญ้าขัดมอน, ต้นคัดมอน, ต้นไม้กวาด, ฯลฯ
เป็นพืชตระกูลฝ้าย ไม้พุ่มขนาดเล็ก มี 2 ชนิด ชนิดใบมนเรียกขัดมอนโตผู้ และชนิดใบเรียวยาวเรียกขัดมอนโตแม่