ประเพณีการปกครองระบอบประชาธิปไตย อันมีพระมหากษัตริย์ทรงเป็นประมุข (5) : ว่าด้วยผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ในรัฐธรรมนูญ จาก พ.ศ.2475-ปัจจุบัน

กฎหมายสูงสุดก่อนหน้าธรรมนูญการปกครองราชอาณาจักร พ.ศ.2502 ล้วนมีบทบัญญัติเกี่ยวกับการแต่งตั้งผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ทั้งสิ้น

แต่ธรรมนูญการปกครองราชอาณาจักร พ.ศ.2502 แตกต่างไปจากฉบับก่อนหน้าทั้งหมดในส่วนที่เกี่ยวกับการแต่งตั้งผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ เพราะไม่มีมาตราใดบัญญัติไว้

แต่มีมาตรา 20 ที่กล่าวว่า “ในเมื่อไม่มีบทบัญญัติแห่งธรรมนูญนี้บังคับแก่กรณีใด ให้วินิจฉัยกรณีนั้นไปตามประเพณีการปกครองประเทศไทยในระบอบประชาธิปไตย ในกรณีมีปัญหาเกี่ยวแก่การวินิจฉัยใดตามความในวรรคก่อนเกิดขึ้นในวงงานของสภา หรือเกิดขึ้นโดยคณะรัฐมนตรีขอให้สภาวินิจฉัย ให้สภาวินิจฉัยชี้ขาด”

และภายใต้ธรรมนูญฯฉบับชั่วคราว พ.ศ.2502 ที่มีอายุการใช้งานยาวนานถึง 9 ปี ซึ่งนับว่ายาวนานกว่ารัฐธรรมนูญฉบับถาวรหลายฉบับ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชได้เสด็จฯ เยือนต่างประเทศระหว่าง พ.ศ.2502-2510 ถึง 31 ครั้ง

และในช่วงเวลาที่พระบาทพระสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชไม่ได้ทรงประทับอยู่ในราชอาณาจักรทั้ง 31 ครั้งนี้ “สมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี” ทรงเป็นผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์

และเข้าใจว่าภายใต้มาตรา 20 ของธรรมนูญ พ.ศ.2502 จะอิงกับรัฐธรรมนูญที่เกิดขึ้นหลังจากที่พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชเสด็จขึ้นครองราชย์ นั่นคือ อิงกับรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พ.ศ.2492 มาตรา 19-22 และถือว่าเป็นการตีความประเพณีการปกครองไทยในระบอบประชาธิปไตยตามมาตรา 20 ของธรรมนูญฉบับชั่วคราว พ.ศ.2502

โดยมาตรา 19 บัญญัติไว้ว่า “ในเมื่อพระมหากษัตริย์จะไม่ประทับอยู่ในราชอาณาจักร หรือด้วยเหตุใดเหตุหนึ่งจะทรงบริหารพระราชภาระไม่ได้ จะได้ทรงแต่งตั้งผู้ใดผู้หนึ่งด้วยความเห็นชอบของรัฐสภาเป็นผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ และให้ประธานรัฐสภาเป็นผู้ลงนามรับสนองพระบรมราชโองการ”

 

การเสด็จเยือนต่างประเทศทั้ง 31 ครั้งภายใต้ธรรมนูญฉบับชั่วคราว พ.ศ.2502 ของพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช

ครั้งที่หนึ่ง ประเทศเวียดนามใต้ ระหว่างวันที่ 18-21 ธันวาคม 2502

สอง สาธารณรัฐอินโดนีเซีย ระหว่างวันที่ 8-16 กุมภาพันธ์ 2503

สาม สหภาพพม่า ระหว่างวันที่ 2-5 มีนาคม 2503

สี่ สหรัฐอเมริกา ระหว่างวันที่ 14 มิถุนายน-15 กรกฎาคม 2503

ห้า ประเทศอังกฤษ ระหว่างวันที่ 19-23 กรกฎาคม 2503

หก สหพันธ์สาธารณรัฐเยอรมัน ระหว่างวันที่ 25 กรกฎาคม-2 สิงหาคม 2503

เจ็ด สาธารณรัฐโปรตุเกส ระหว่างวันที่ 22-25 สิงหาคม 2503

แปด ประเทศสวิตเซอร์แลนด์ ระหว่างวันที่ 29-31 สิงหาคม 2503

เก้า ประเทศเดนมาร์ก ระหว่างวันที่ 6-9 กันยายน 2503

สิบ ประเทศนอร์เวย์ ระหว่างวันที่ 19-21 กันยายน 2503

สิบเอ็ด ประเทศสวีเดน ระหว่างวันที่ 23-25 กันยายน 2503

สิบสอง สาธารณรัฐอิตาลี ระหว่างวันที่ 28 กันยายน-1 ตุลาคม 2503

สิบสาม นครรัฐวาติกัน เมื่อวันที่ 1 ตุลาคม 2503

สิบสี่ ประเทศเบลเยียม ระหว่างวันที่ 4-7 ตุลาคม 2503

สิบห้า สาธารณรัฐฝรั่งเศส ระหว่างวันที่ 11-14 ตุลาคม 2503

สิบหก ประเทศลักเซมเบิร์ก ระหว่างวันที่ 17-19 ตุลาคม 2503

สิบเจ็ด ประเทศเนเธอร์แลนด์ ระหว่างวันที่ 24-27 ตุลาคม 2503

สิบแปด ประเทศสเปน ระหว่างวันที่ 3-8 พฤศจิกายน 2503

สิบเก้า สาธารณรัฐอิสลามปากีสถาน ระหว่างวันที่ 11-22 มีนาคม 2505

ยี่สิบ สหพันธรัฐมลายา ระหว่างวันที่ 20-27 มิถุนายน 2505

ยี่สิบเอ็ด ประเทศนิวซีแลนด์ ระหว่างวันที่ 18-26 สิงหาคม 2505

ยี่สิบสอง ประเทศออสเตรเลีย ระหว่างวันที่ 26 สิงหาคม-12 กันยายน 2505

ยี่สิบสาม ประเทศญี่ปุ่น ระหว่างวันที่ 27 พฤษภาคม-5 มิถุนายน 2506

ยี่สิบสี่ สาธารณรัฐจีน ระหว่างวันที่ 5-8 มิถุนายน 2506

ยี่สิบห้า สาธารณรัฐฟิลิปปินส์ ระหว่างวันที่ 9-14 กรกฎาคม 2506

ยี่สิบหก สาธารณรัฐออสเตรีย ระหว่างวันที่ 29 กันยายน-5 ธันวาคม 2507

ยี่สิบเจ็ด สาธารณรัฐเยอรมนี ระหว่างวันที่ 22-28 สิงหาคม 2509

ยี่สิบแปด สาธารณรัฐออสเตรีย ระหว่างวันที่ 29 กันยายน-2 ตุลาคม 2509

ยี่สิบเก้า ประเทศอิหร่าน ระหว่างวันที่ 23-30 เมษายน 2510

สามสิบ สหรัฐอเมริกา ระหว่างวันที่ 6-20 มิถุนายน 2510

สามสิบเอ็ด ประเทศแคนาดา ระหว่างวันที่ 21-24 มิถุนายน 2510

และหลังจาก พ.ศ.2510 พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชมิได้เสด็จฯ เยือนต่างประเทศอีกเลยเป็นเวลา 27 ปี

จนปี พ.ศ.2537 พระองค์ได้เสด็จฯ เยือนสาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว ระหว่างวันที่ 8-9 เมษายน 2537 และหลังจากนั้นมิได้เสด็จฯ เยือนต่างประเทศอีกเลย

และทุกครั้งที่พระองค์เสด็จฯ เยือนต่างประเทศโดยมีสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ เสด็จฯ ด้วยระหว่าง พ.ศ.2502-2510 “สมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี” ทรงเป็นผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ทุกครั้ง

แต่ในคราวเสด็จฯ เยือนสาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว ระหว่างวันที่ 8-9 เมษายน 2537 โดยมีสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ ตามเสด็จฯ ด้วย และมิได้มีการแต่งตั้งผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์แต่อย่างใด

นับเป็นครั้งแรกและครั้งเดียวในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดชที่เมื่อพระมหากษัตริย์มิได้ทรงประทับอยู่ในราชอาณาจักร และก็มิได้มีการแต่งตั้งผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์

ซึ่งในช่วงเวลานั้นคือ พ.ศ.2537 ประเทศไทยอยู่ภายใต้ธรรมนูญการปกครองราชอาณาจักร พุทธศักราช 2534 ซึ่งก็มีบทบัญญัติเกี่ยวกับการแต่งตั้งผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ไว้ ซึ่งผู้เขียนจะได้กล่าวถึงต่อไป

 

พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช และสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ เสด็จพระราชดำเนินเยือนสาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาวซึ่งเป็นประเทศเพื่อนบ้านใกล้เคียงในวันที่ 8 เมษายน พ.ศ.2537 เพื่อทรงร่วมในพิธีเปิดสะพานมิตรภาพไทย-ลาว ที่จังหวัดหนองคาย และเพื่อทอดพระเนตรการดำเนินงานตามโครงการศูนย์พัฒนาและบริการด้านการเกษตรห้วยซอน-ห้วยซั้ว อันเป็นโครงการพระราชดำริของพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช เพื่อจัดตั้งต้นแบบของการบูรณาการและเป็นศูนย์กลางแห่งการเรียนรู้แก่ประเทศลาว

ซึ่งไม่เพียงแต่ประเทศลาวเท่านั้น แนวพระราชดำริที่เป็นองค์ความรู้และวิทยาการต่างๆ ในการจัดการทรัพยากรธรรมชาติและการพัฒนาชนบท แต่ยังเผยแพร่ไปยังประเทศเพื่อนบ้านอื่นๆ เช่น สาธารณรัฐสังคมนิยมเวียดนาม สหภาพพม่า รวมทั้งแนวพระราชดำริในการปลูกหญ้าแฝกก็ได้รับการเผยแพร่ไปสู่หลายประเทศทั้งราชอาณาจักรภูฏาน และอีกหลายประเทศในทวีปแอฟริกา เช่น ราชอาณาจักรเลโซโท ก็นำแนวพระราชดำริดังกล่าวไปปรับใช้ในประเทศของตนด้วย

การเสด็จฯ เยือนสาธารณรัฐประชาธิปไตยประชาชนลาว ระหว่างวันที่ 8-9 เมษายน 2537 ถือเป็นครั้งแรกและครั้งเดียวที่ไม่มีการแต่งตั้งผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ในรัชกาลที่ 9 แม้ว่าธรรมนูญการปกครอง พ.ศ.2534 จะกำหนดไว้ก็ตาม

จะด้วยเหตุผลใด ผู้เขียนจะขอวิเคราะห์ในภายหลัง