ผมอดภูมิใจไม่ได้ที่กางเกงช้าง กางเกงลิง กางเกงปลาคัง หาใช่แค่กางเกงเท่ที่นักท่องเที่ยวทั่วทุกมุมโลกชื่นชอบ ซื้อสวมใส่กัน

แล้วกางเกงช้างก็พาเราไปสู่วิวาทะดังสนั่นว่า กางเกงช้างเป็นซอฟต์เพาเวอร์ของใครกันแน่ระหว่างชาวบ้านไทยกับพ่อค้าหัวใสชาวจีน

แล้วหน่วยงานราชการก็ได้รับคำสั่งให้ตรวจสอบ ทรัพย์สินทางปัญญากางเกงช้าง มีคำสั่งให้หน่วยงานความมั่นคงตรวจสอบการลักลอบกางเกงช้างเข้าไทยผิดกฎหมาย

ระหว่างความสับสนเรื่องกางเกงช้างของนักการเมืองใหญ่ รวมทั้งนายกรัฐมนตรี เศรษฐา ทวีสิน กางเกงช้างช่วยเปิดโลกทางสติปัญญาอย่างน่าสนใจ

 

การกลับมาของประชานิยม

เลือกตั้ง 14 พฤษภาคม 2023 พรรคเพื่อไทยเริ่มต้นด้วยสัญญาต่างๆ เพื่อยกเลิกค่าจ้างแรงงานขั้นต่ำและเปลี่ยนแปลงครั้งใหญ่คือการผูกขาดยาวนานในระบบเศรษฐกิจไทย

ที่น่าสนใจมากและถือเป็นสิ่งใหม่ ใกล้วันเลือกตั้ง พรรคเพื่อไทยประกาศซีรีส์ นโยบายประชานิยม เช่น ดิจิทัลวอลเล็ต 10,000 บาทแก่คนไทยอายุ 16 ปีขึ้นไปทุกคน มีสัญญาว่าจะฝึกฝนครอบครัวทั้งหลายด้าน ความถนัด ฝีไม้ลายมือ ที่ให้ความหวังว่าสนับสนุน ซอฟต์เพาเวอร์ไทยไปทั่วโลก¹

ข้อสังเกตแรก พรรคเพื่อไทยมีนโยบายประชานิยมอย่างมากหรือเปล่า หรือพรรคเพื่อไทยผลักดันนโยบายซอฟต์เพาเวอร์เป็นนโยบายประชานิยมที่พลพรรคของเขาคัดลอกนโยบายที่ประสบความสำเร็จอย่างสูงของผู้ก่อตั้งพรรคเพื่อไทย ทักษิณ ชินวัตร อดีตนายกรัฐมนตรี

ถึงแม้ซอฟต์เพาเวอร์จะเป็นหนึ่งนโยบายเรือธงคล้ายกับนโยบายประชานิยมอย่างหนึ่งคือ มันเป็นนโยบายทางการเมืองเพื่อเรียกความนิยมจากประชาชน ดังจะเห็นว่า เศรษฐา ทวีสิน ย้ำการเร่งพลังซอฟต์เพาเวอร์นั้น ทำเพื่อเป็นแหล่งที่มาของความชอบธรรมจากประชาชนสำหรับพรรคเพื่อไทย ด้วยเหตุผลการเมืองขณะนั้นคือ เพื่อเผชิญหน้าอย่างสำคัญกับการเลือกตั้งครั้งหน้า เพราะพรรคก้าวไกลมีความนิยมสูง

ข้อสังเกตที่สอง มีการศึกษาว่า ซอฟต์เพาเวอร์ไม่ใช่แรงผลักดันจากกลวิธีของรัฐคือ สร้างแบรนด์แห่งชาติ (nation Branding) เพื่อให้ได้ความสนใจจากการทูตสาธารณะ

และมีการลงทุนขนาดใหญ่ ในบริบทสภาพแวดล้อมทางการเมืองกึ่งอำนาจนิยมไทย

 

ซอฟต์เพาเวอร์และแบรนด์แห่งชาติ

มีแนวคิดทางวิชาการดังนี้

ประการแรก แบรนด์แห่งชาติและซอฟต์เพาเวอร์มีความสัมพันธ์ซึ่งกันและกัน (interrelated) แต่เพื่อให้ประสบความสำเร็จทั้งสองอย่าง ความพยายามสร้างแบรนด์แห่งชาติต้องออกแบบด้วยความจริงแท้ (authenticity) มากกว่ามีความพยายามสร้างความชอบธรรมให้ระบอบการเมือง

ประการที่สอง ประเทศไทยก็เหมือนรัฐอำนาจนิยมอย่างอ่อนอื่นๆ ต้องคำนึงความเป็นจริงว่า การสะสม (accumulation) ซอฟต์เพาเวอร์จะเกิดขึ้นนอกความสามารถของรัฐเพื่อควบคุมโดยสมบูรณ์ และรัฐต้องอนุญาตการพัฒนาของซอฟต์เพาเวอร์โดยไม่คำนึงถึงอุดมการณ์ของรัฐ หรือเพื่อรักษาผลประโยชน์ทางการเมืองของรัฐเอง มิฉะนั้น จะสร้างความย้อนแย้งอันไม่พึงประสงค์ขึ้นมา

นอกจากนั้น ความสร้างสรรค์ (creativity) ซึ่งเป็นส่วนประกอบสำคัญของซอฟต์เพาเวอร์สามารถสะสมในสภาพแวดล้อมไหนๆ ด้วยองค์ประกอบต่างๆ ของพหุนิยมทางการเมือง (political plurality) หรือแม้แต่อิสรภาพส่วนบุคคลอย่างจำกัด ในขณะที่การจำกัดความสร้างสรรค์เป็นทั้งต่อต้านการผลิตและย้อนแย้ง

สำหรับประเทศไทย ประเทศที่ขาดแคลนค่านิยมทางการเมืองต่างๆ (political values) อุดมการณ์และนโยบายต่างประเทศต่างๆ ไม่เพียงทำให้ซอฟต์เพาเวอร์มีความย้อนแย้ง แต่ยังสร้างกำแพงกั้นการดึงดูดความชอบธรรมจากภายนอกอีกด้วย

เพราะอะไร? เพราะรากของอุดมการณ์ไทย

 

ปัญหาพื้นฐาน
อุดมการณ์ไทยมีความย้อนแย้ง

แบรนด์แห่งชาติในรัฐประชาธิปไตยต่างๆ สามารถแนะแนวทางอันหลากหลายในการเล่าเรื่อง (narrative) ความชอบธรรมของรัฐ ในขณะที่ รัฐอำนาจนิยมอย่างไทยได้ผลักดันความชอบธรรมภายในมากกว่า ได้รับจากภายนอกและ เรื่องเล่ายิ่งใหญ่ (grand narrative) ใช้เป็นวัตถุประสงค์ของแบรนด์และซอฟต์เพาเวอร์

อุดมการณ์ชาติไทย ชาติ ศาสนา พระมหากษัตริย์ ย้อนกลับไปรัชสมัย ร.6 ที่พยายามบูรณาการชาติและตอนหลังที่พยายามผลักดันอีกในยุคของจอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต์ หมายถึงความชอบธรรมของรัชกาลที่ 9 ในขณะที่ซอฟต์เพาเวอร์ยังไม่มีความเข้าใจเสียทีในไทย ได้มีเรื่องเล่าหลักต่อเนื่องที่มีแนวทางด้านการลงทุนจากต่างประเทศ ความช่วยเหลือจากต่างประเทศเพื่อการพัฒนาและดึงดูดค่านิยมร่วม นามว่า จุดยืนหนักแน่นต่อความเสี่ยงภัยจากคอมมิวนิสต์ในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้

ในการปกครองของทหารในไทยผ่านอุดมการณ์แห่งชาติ มีความพยายามและจัดกิจกรรมต่างๆ เพื่อปิดฉากสิ่งที่เป็นลักษณะสำคัญของซอฟต์เพาเวอร์ ชื่อว่า การแสดงออกอันสร้างสรรค์ (creative expression)

อุดมการณ์แห่งชาติไทยมีรากเหง้าของลัทธิชาตินิยม กษัตริย์นิยมและเรื่องเล่าต่างๆ ด้านศาสนาพุทธ รวมกันเป็นปึกแผ่นแน่นหนาในยุทธศาสตร์จากภายใน (inward-looking strategy) แต่วางสถาบันกษัตริย์อยู่จุดสูงสุดของระเบียบทางสังคมไทย

อุดมการณ์แห่งชาติ (National identity) ยังถูกหลอมด้วยแนวคิดไทยเป็นหนึ่งเดียว เช่น เป็นอิสระ ไม่เคยตกเป็นอาณานิคมของใคร

 

วาทกรรม การเมืองคนดี

ที่ซึ่งแบรนด์แห่งชาติและยุทธศาสตร์ต่างๆ ด้านซอฟต์เพาเวอร์มีผลในความสำเร็จสมัยใหม่ในรัฐประชาธิปไตยในเอเชีย มีตัวอย่างเช่น ญี่ปุ่นที่สันติ (Japan’s pacifism) ญี่ปุ่นประสบความมีชื่อเสียงสำเร็จผ่านการจัดงาน Tokyo Olympics 2020 และเกาหลีใต้ประสบความสำเร็จทั้งสร้างแบนด์แห่งชาติและซอฟต์เพาเวอร์ผ่านวัฒนธรรมป๊อปเกาหลี (Korean popular culture) เขาสร้างแบรนด์ตัวเองผ่านรางวัล Academy Award-wining Film จากหนังเรื่อง Parasite ซาอุดีอาระเบียสร้างแบรนด์ Suadi Pro League ลงทุนแข่งขันฟุตบอลมูลค่า 6 พันล้านดอลลาร์สหรัฐ เพื่อหนีการโจมตีเรื่องการละเมิดสิทธิมนุษยชนของตน

ที่เกิดในอดีตแต่ตอนนี้เป็นอันตราย อุดมการณ์กษัตริย์นิยมในไทยปฏิเสธประชาธิปไตยแบบตะวันตกและคุณค่าเสรีนิยม แต่ชื่นชอบระบอบอำนาจนิยมที่เข้มแข็ง ศูนย์กลางอยู่ที่ชนชั้นนำ คนดี ซึ่งเป็นผู้มีหน้าที่สนับสนุนคุณค่าพุทธศาสนา และประชาธิปไตยแบบไทย (Thai-style democracy) ผลกระทบคือ แนวคิดทางการเมืองนี้ต่อต้านความชอบธรรมของซอฟต์เพาเวอร์

ในความพยายามนี้ องค์ประกอบของความสร้างสรรค์ถูกกดทับให้ใช้ปกป้องสถานภาพเดิม (status quo) เสมอ ได้แก่ เหตุการณ์ที่สร้างสรรค์โดยขบวนการนักศึกษา ช่วงเวลาการประท้วงและต่อต้านสังคมเช่น เช่น เหตุการณ์ 6 ตุลาคม

ตอนนี้ แร็พต่อต้านเผด็จการ (Rap Against Dictator-RAD) ปลดปล่อยออกมาจากการต่อต้านระบอบอำนาจนิยมที่กดขี่ในยุคระบอบประยุทธ์ พวกเขาเสนอ “ประเทศกูมี” ในยูทูบมีคนดู 21 ล้านคนใน 7 วัน ส่วน ดนุภา คณาธีรกุล หรือ มิลลิ แร็พเปอร์คนไทยคนแรกที่ได้ขึ้นแสดงในเทศกาลดนตรีและศิลปะโคเชลลาแวลลีย์ ที่รัฐแคลิฟอร์เนีย สหรัฐอเมริกาวิจารณ์รัฐบาลประยุทธ์ล้มเหลวเรื่องโรคโควิด-19 ในโซเชียลมีคนตาม 1.5 ล้านคน แม้การแสดงที่สร้างสรรค์จาก 2 ศิลปินไม่สามารถเป็นตัวแทนสมบูรณ์แบบในสังคมพหุนิยมทางการเมือง แต่ก็เป็นความสร้างสรรค์อันเป็นซอฟต์เพาเวอร์ด้วย

เชื่อเลยว่ารัฐบาลเศรษฐาไม่มีวันเรียกสิ่งสร้างสรรค์และต้อนรับข้อเรียกร้องของแร็พต่อต้านเผด็จการและมิลลิว่าคือซอฟต์เพาเวอร์ของไทย ตรงกันข้ามกลับคุมขังแนวคิดสร้างสรรค์นี้ ย้อนแย้งสิ้นดี

ลูกชิ้นยืนกินของลิซ่า ข้าวเหนียวมะม่วงของมิลลิ กลับแซ่ซ้องว่า นี่แหละซอฟต์เพาเวอร์อันทรงพลังของไทย โดยเฉพาะนักท่องเที่ยวต่างชาติจะมาเที่ยวเมืองไทยมากขึ้น แล้วพากันไปซื้อกางเกงช้าง กินข้าวเหนียวมะม่วง กินลูกชิ้นยืนกินบุรีรัมย์ เป็นไปได้ครับ แต่ที่รัฐบาลถือว่านี่คือซอฟต์เพาเวอร์ เพราะน่ารัก ง่ายและควบคุมได้ ที่สำคัญอาจสร้างความชอบธรรมให้รัฐบาลเสียด้วย

รากเหง้าอุดมการณ์ชาตินิยมและประชาธิปไตยแบบไทย ย้อนแย้งทั้งการสร้างแบรนด์และพลังซอฟต์เพาเวอร์ไทย

 

¹“Thai General Elections : Political Parties Dangle Promised Ahead of May 14 Polls” Channel News Asia, April 11, 2023.

สะดวก ฉับไว คุ้มค่า สมัครสมาชิกนิตยสารมติชนสุดสัปดาห์ได้ที่นี่https://t.co/KYFMEpsHWj

— MatichonWeekly มติชนสุดสัปดาห์ (@matichonweekly) July 27, 2022