ล้านนาคำเมือง ชมรมฮักตั๋วเมือง

สำนักส่งเสริมศิลปวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

 

อ่านเป็นภาษาล้านนาว่า “จ๋อมปวกอยู่ยังนาว่าแสงเข้า คนเถ้าอยู่ยังเฮือนว่าแสงเฮือน”

“แสง” แปลว่า มิ่งขวัญ ความยำเกรง หรืออาจจะแปลว่าสิ่งที่คู่ควรแก่การคารวะ

“เข้า” แปลว่า ข้าว คนล้านนาออกเสียงสั้นเป็นเข้า และเขียนว่า เข้า เช่นเดียวกับภาษาไทยสมัยรัชกาลที่ 5

ดังนั้น คำว่า แสงเข้า แสงนา แสงเรือน อาจจะแปลได้ว่า เครื่องรางปกป้องนาข้าว ปกป้องบ้านเรือน

“คนเถ้า” แปลว่า ผู้สูงอายุ หรือผู้เฒ่า

คำคมนี้มีความหมายว่า จอมปลวกอยู่ในนาเป็นมิ่งขวัญของต้นข้าว ผู้แก่ผู้เฒ่าในบ้านก็คือมิ่งขวัญของบ้านหรือเป็นที่พึ่งทางใจของคนในบ้าน

 

คนล้านนาแต่ไหนแต่ไรมาคือเกษตรกร เป็นชาวนา คนโบราณสังเกตว่า หากในผืนนามีจอมปลวกอยู่ด้วย บริเวณนั้นต้นกล้าข้าวจะงอกงามแตกกอใหญ่กว่าบริเวณอื่น เวลาไถนา ชาวบ้านจึงจะเว้นจอมปลวกเอาไว้เหมือนเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์ในท้องนา

ทุกวันนี้มีเหตุผลทางวิทยาศาสตร์ว่า จอมปลวกมีสรรพคุณทำให้ต้นกล้าข้าว รวมทั้งต้นไม้อื่นงอกงาม

เนื่องจากในจอมปลวกมี “จาวปลวก” หรือรังปลวก ในนั้นมีจุลินทรีย์ที่มีประโยชน์ คือแบคทีเรีย Bacillus sereus SPt 245 ที่กรมพัฒนาที่ดินเรียกว่า สาร พด.2 นับเป็นภูมิปัญญาด้านเกษตรกรรมของบ้านเรา

แบคทีเรียดังกล่าว มีประสิทธิภาพเร่งการเจริญเติบโตของราก ช่วยลดความรุนแรงของโรคของระบบราก ไม่ว่าจะเป็นโรครากเน่า รากขาว รากปม ซึ่งล้วนแล้วแต่เป็นสาเหตุให้พืชแคระแกร็น ใบเหลือง ใบร่วง และตาย ดินจาวปลวกสามารถจัดการกับโรคพืชเหล่านี้ได้

ดังนั้น แบคทีเรียที่มีประโยชน์ในรังปลวกจึงเปรียบเป็นวิตามินบำรุงรากและยารักษาราก ทำให้รากพืชดูดสารอาหารได้ดี ต้นข้าวก็จะแข็งแรงแตกกอใหญ่ ให้ผลผลิตดี

คนล้านนาจึงถือว่าจอมปลวกเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์ในท้องนา

 

เช่นเดียวกับผู้อาวุโสของครอบครัวเป็นผู้มีภูมิปัญญา มีประสบการณ์ผ่านโลกมาก่อน ก็ถือเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์ในบ้าน เป็นทั้งที่พึ่งทางใจ เป็นที่พึ่งในการแก้ปัญหาชีวิตและสังคม นับเป็นขวัญคู่บ้าน

สำหรับคำคม “ผู้เฒ่าเป็นแสงเรือน” นี้ คนล้านนาใช้เป็นคำสอนให้ลูกหลานรู้จักเคารพความมีอาวุโส และคอยดูแลบำรุงเลี้ยงดูผู้เฒ่าผู้แก่ในครอบครัว

อันเป็นการแสดงกตัญญุตาต่อบรรพบุรุษ

นับเป็นจารีตวัฒนธรรมที่ดีสืบมาแต่โบราณ

 

คนบ่าเก่าว่าจ๋อมปวกในนาดีเน่อเจ้า

แปลว่า คนโบราณถือว่าหากมีจอมปลวกอยู่ในนานั้นดี