สุจิตต์ วงษ์เทศ

 

หมอแคน และหมอลำ

ยุคแรกเป็นหญิง 2,500 ปีมาแล้ว

 

หมอแคนยุคแรกเป็นผู้หญิง รวมถึงหมอลำกับหมอฟ้อนก็เป็นผู้หญิง เพราะผู้หญิงยุคดั้งเดิมเริ่มแรกเป็นเจ้าของงานศิลปะและวัฒนธรรมทั้งมวล

แคนเก่าสุดอายุหลายพันปีมาแล้ว เป็นเครื่องเป่าของทุกชาติพันธุ์ในวัฒนธรรมร่วมอุษาคเนย์ มีใช้ทั่วไปในภูมิภาคอุษาคเนย์อาเซียนโบราณ ทั้งบริเวณภาคพื้นทวีปและกลุ่มเกาะ

แคนเป็นเครื่องดนตรีไม่ไทย แต่ราชสำนักอยุธยายกย่องเป็นเครื่องมือศักดิ์สิทธิ์สำหรับบรรเลงขับกล่อมยอพระเกียรติพระเจ้าแผ่นดินตามโบราณราชประเพณี

 

แคนเก่าสุด

 

แคนเก่าสุดอายุราว 2,500 ปีมาแล้ว พร้อมหมอแคน, หมอลำ, หมอฟ้อน มีหลักฐานจากลายเส้นบนเครื่องมือสำริดหลายชิ้น ขุดพบในหลุมฝังศพที่เวียดนาม

บางชิ้นสลักลายเส้นรูปคนนุ่งผ้ายาวปล่อยชายสองข้าง มีเครื่องประดับสวมหัว แล้วทำอาการต่างกัน ดังนี้

(1.) บางคนสองมือถือแคน ทำท่าเป่าพร้อมย่อเข่าเต้นฟ้อน (2.) บางคนยืนฟ้อนนำหน้า ทำท่าเหมือนขับลำคำคล้องจอง (3.) บางคนยืนฟ้อนตามหลังเป็นกลุ่มมีหลายคนก็ได้

 

หมอแคน หรือ ช่างแคน

 

คําเรียกหมอแคนหมอลำอนุโลมตามปัจจุบัน แต่เมื่อหลายพันปีมาแล้วเรียกยังไงไม่พบหลักฐาน? ทั้งหมดอยู่ในตระกูลภาษาไต-ไท

คนเป่าแคน เรียกหมอแคน หรือช่างแคน, คนทำท่าเหมือนขับลำนำฟ้อนอยู่ข้างหน้า เรียกหมอลำ หรือช่างขับ, คนยืนฟ้อนเป็นกลุ่มเรียกหมอฟ้อน หรือช่างฟ้อน

หมอ กับ ช่าง มีความหมายร่วมกันว่าผู้ชำนาญงานนั้นเป็นพิเศษ

หมอ นิยมเรียกกันแพร่หลายตั้งแต่เวียงจันลงไปทางใต้ถึงจำปาสักและอีสาน เช่น หมอแคน, หมอลำ, หมอฟ้อน

ช่าง นิยมเรียกกันแพร่หลายตั้งแต่เวียงจันขึ้นไปทางเหนือถึงหลวงพระบาง, ล้านช้าง-ล้านนา เช่น ช่างแคน, ช่างขับ, ช่างฟ้อน

 

ผู้หญิงเป็นเจ้าของวัฒนธรรม

 

หมอแคน, หมอลำ, หมอฟ้อน บนลายสลักรูปคนคล้ายเป็นผู้หญิง เพราะงานศิลปะและวัฒนธรรมยุคดั้งเดิมเป็นสมบัติของผู้หญิงเท่านั้น ผู้ชายไม่มีสิทธิ์

นอกจากนั้น ผู้หญิงเป็นเจ้าพิธีกรรมในศาสนาผี เป็นหมอมด, หัวหน้าเผ่าพันธุ์ ส่วนผู้ชายเป็นบริวารของผู้หญิง

 

สื่อสารกับผี

 

แคนเป็นเครื่องเป่าอย่างหนึ่ง ถูกทำขึ้นเพื่อเป็นเครื่องมือสื่อสารกับอำนาจเหนือธรรมชาติ (คือผี) โดยเป่าเลียนเสียงแล้วคลอเสียงเคล้าคำขับลำของคน เมื่อราว 2,500 ปีมาแล้ว

คนทั้งหมดอยู่ในพิธีกรรมหลังความตาย (เพราะพบเครื่องมือสำริดในหลุมศพ) มีการละเล่นเต้นฟ้อนเป่าแคนและขับลำเพื่อเรียกขวัญและส่งขวัญไปสู่โลกหลังความตาย (สมัยหลังเรียกงันเฮือนดี)

โลกหลังความตายอยู่บนฟ้าหรือที่ไหนๆ ไม่มีใครรู้ อันเป็นที่สิงสู่ของผีแถน และผีขวัญบรรพชนผู้ตายไปก่อนแล้วอยู่รวมกันเป็นหน่วยเดียว คอยปกป้องคุ้มครองผู้คนยังไม่ตาย กับบันดาลให้ชุมชนรับความอุดมสมบูรณ์ในพืชพันธุ์ธัญญาหาร

 

ศาสนาผี

 

แคนมีกำเนิดและพัฒนาการเกี่ยวข้องกับความเชื่อและพิธีกรรมในศาสนาผี เพื่อสร้างเสียงศักดิ์สิทธิ์สื่อสารกับอำนาจเหนือธรรมชาติ (คือผี) ใช้วิงวอนร้องขอความอุดมสมบูรณ์และเจริญในพืชพันธุ์ธัญญาหารเลี้ยงชุมชน

กำเนิดแคนไม่เกี่ยวกับศาสนาพุทธและพราหมณ์ฮินดู แต่หลังรับอารยธรรมจากอินเดีย มีผู้พยายามผลักดันให้แคนเป็นเครื่องมือศักดิ์สิทธิ์ทางพุทธและพราหมณ์ฮินดู จึงผูกนิทานว่ามีกษัตริย์อินเดียเกี่ยวข้องกับกำเนิดแคน มีเสียงไพเราะเสนาะโสตราวเสียงนกการเวกแห่งฟากฟ้าป่าหิมพานต์ตามคติอินเดีย

นิทานเหล่านี้ไม่เป็นหลักฐานโดยตรงเรื่องกำเนิดแคน แต่เป็นพยานว่ามีผู้พยายามยกย่องแคนเป็นอินเดีย เครื่องดนตรีมีกำเนิดแล้วนำเข้าจากอินเดีย ซึ่งไม่จริงตามนั้น