ทำความสะอาดบ้านวันสงกรานต์

 

 

อ่านเป็นภาษาล้านนาว่า “เผี้ยวบ้านวันสังขาน”

เผี้ยว หมายถึง ทำความสะอาด

วันสังขานต์ หมายถึงวันสงกรานต์

รวมความหมายคือ การทำความสะอาดบ้านในวันสงกรานต์ หรือวันเริ่มกิจกรรมปีใหม่เมือง ซึ่งมี 3 วัน คือ วันสังขานต์ล่อง วันเน่า และวันพญาวัน

วันสังขานต์ล่อง หรือวันสังกรานต์ล่อง หรือวันสังขารล่อง เป็นวันแรกของกิจกรรมปีใหม่ “สังขานต์” คือคำเดียวกับ “สงกรานต์” ในภาษาสันสกฤตซึ่งแปลว่า “ก้าวล่วงแล้ว” วันนี้ชาวล้านนาจะตื่นแต่เช้าตรู่ จุดสะโปก หรือประทัด ยิงปืน เพื่อขับไล่เสนียดจัญไร ไหลล่องไปกับปู่สังขานต์ ย่าสังขานต์ ซึ่งจะแบกรับเอาสิ่งที่ไม่ดีไม่งามในชีวิตไปเททิ้งมหาสมุทร

การไล่สังขานต์ด้วยเสียงประทัดหรือสะโปกที่ดังแต่เช้าตรู่ จึงทำให้ทุกคนตื่นขึ้นมาเพื่อทำความสะอาดบ้านเรือน ซักที่นอน หมอนมุ้ง แล้วอาบน้ำชำระร่างกายให้สะอาดผ่องใสเด็กๆ มักจะถูกหลอกให้ไปซักผ้าที่แม่น้ำแต่เช้าตรู่ เพราะจะได้เห็นสังขานต์ล่องที่แม่น้ำ

คนโบราณได้สมมุติตัวสังขานต์เป็นคนแก่สองคน คือปู่สังขานต์และย่าสังขานต์ถ่อแพไหลมาตามแม่น้ำ บางท้องถิ่นมีความเชื่อว่าปู่สังขานต์และย่าสังขานต์หาบกระบุงตะกร้า เดินมาตามถนน เพื่อมารอรับเอาเสนียดจัญไรทั้งหลายไปขว้างทิ้ง บางท้องถิ่นว่าปู่สังขานต์ ย่าสังขานต์ ห่มผ้าสีแดงล่องแพมาตามแม่น้ำ นำพาสิ่งไม่ดีเป็นอัปมงคลมาด้วย จึงต้องขับไล่ด้วยเสียงดังของประทัดเพื่อเร่งเร้าให้ผ่านไปโดยเร็ว

วันนี้คนโบราณจึงจะเก็บกวาด ทำความสะอาดบ้านเรือน ซักผ้า เผาเศษขยะใบไม้ให้สิ่งหมักหมมทั้งหลายหมดสิ้นไปพร้อมๆ กับสังขานต์ที่ล่องไป

สิ่งสมมุติว่าเป็นปู่สังขานต์ ย่าสังขานต์นั้น ในเชิงคำสอนของพระพุทธศาสนา จะหมายถึง ตัวตนของเราที่กำลังไหลล่องไปตามวัยของสังขาร มีอายุที่มากขึ้น จึงต้องการเริ่มต้นชีวิตใหม่ให้ดี ต้องขว้างทิ้งเสียสิ่งเศร้าหมองที่มีอยู่ในกาย วาจา และใจนั่นเอง

สิ่งสำคัญในวันนี้คือการ “ดำหัว” โดยน้ำขมิ้นส้มป่อย เพื่อชำระล้างสิ่งอัปมงคล การดำหัววันสังขานต์ล่อง เป็นกิจกรรมที่เป็นจารีตประเพณีที่ทำกันมาแต่อดีต

การดำหัว ในความหมายโดยทั่วไปของชาวล้านนา หมายถึงการสระผม แต่การดำหัววันสังขานต์ล่อง หมายถึงการชำระล้างสิ่งอัปมงคลในชีวิตด้วยน้ำขมิ้นส้มป่อย มีหัวหน้าครอบครัว เช่น พ่ออุ๊ยแม่อุ๊ย ปู่ย่าตายาย หรือพ่อบ้าน จะเป็นผู้เสกฝักส้มป่อยด้วยคาถา “โอม สิริมา มหาสิริมา เตชะ ยะสะ ลาภา อายุวัณณา ภะวันตุเม” แล้วนำส้มป่อยไปแช่น้ำ และเสกด้วยคาถามนต์น้ำส้มป่อย เช่น

“สัพเคราะห์ สัพพะภัย สัพพะอุบาทว์ สัพพะพยาธิแลกังวลอนตรายทังหลาย ขอหื้อตกไปพร้อมกับสังขานต์ เคราะห์ทางหลังอย่ามาถ้า เคราะห์ทางหน้าอย่ามาหา พุทธังถอด ธัมมังถอด สังฆังถอด หูรู หูรู สวาหาย”

หลังจากนั้นเอาน้ำส้มป่อยมาลูบศีรษะตนเองก่อน แล้วจึงลูบศีรษะสมาชิกในครอบครัว และมักนำน้ำขมิ้นส้มป่อยเช็ดล้างกาลกิณีที่ร่างกาย มีการทำพิธีลอยสังขานต์ที่แม่น้ำใหญ่ โดยการทำแพต้นกล้วย ประดับตกแต่งด้วยดอกไม้ ช่อ ตุง อาหารคาวหวาน แห่ด้วยฆ้องกลองอย่างครึกครื้นในการทำพิธี

มีการปั้นข้าวแป้งลูบไล้ตามตัว เพื่อขจัดเสนียดจัญไร จากนั้นนำแป้งมาปั้นเป็นรูปตัวเปิ้ง หรือนักษัตรตามปีเกิดของตนเอง อธิษฐานและใส่ลงในแพ และปล่อยให้แพไหลไปตามแม่น้ำ มีปู่อาจารย์เป็นผู้ทำพิธี

ในปัจจุบันพิธีลอยสังขานต์ ยังคงปฏิบัติกันที่บ้านยางหลวง อ.แม่แจ่ม จ.เชียงใหม่ เพียงแห่งเดียวเท่านั้น

ในวันนี้ยังมีพิธีสำคัญ คือ การแห่พระพุทธรูปสำคัญ เช่น พระพุทธสิหิงค์ พระเจ้าฝนแสนห่า ให้ประชาชนสรงน้ำและสักการบูชา เพื่อความเป็นสิริมงคลเริ่มต้นปีใหม่ เป็นวันเริ่มต้นของการรดน้ำปีใหม่ ชาวล้านนาใช้สะลุงใส่น้ำสำหรับรดน้ำปีใหม่ โดยรดน้ำที่หัวไหล่ พร้อมกับยิ้มแย้มแจ่มใสให้แก่กัน ส่วนใหญ่จะให้พรไปด้วยว่า “โชคดีปีใหม่เน่อเจ้า”

ในวันสงกรานต์ของแต่ละพื้นที่ ก็มีกิจกรรมที่แตกต่างกันไป บางพื้นที่อาจจะเคร่งครัดในการทำกิจกรรม ในบางพื้นที่ก็อาจจะไม่ทำเลย ทั้งนี้ ขึ้นอยู่กับบริบทของแต่ละพื้นที่และความเชื่อของแต่ละบุคคล

แต่ควรรักษา สืบสานและต่อยอดวัฒนธรรมประเพณีที่ดีงามที่ปฏิบัติมาตั้งแต่อดีต เพื่อคงความเป็นไทยให้กับคนรุ่นหลังต่อไป •

 

ล้านนาคำเมือง | ชมรมฮักตั๋วเมือง

สะดวก ฉับไว คุ้มค่า สมัครสมาชิกนิตยสารมติชนสุดสัปดาห์ได้ที่นี่https://t.co/KYFMEpsHWj

— MatichonWeekly มติชนสุดสัปดาห์ (@matichonweekly) July 27, 2022