เพิ่งกลับมาจากโตเกียว ญี่ปุ่น มีโอกาสเสนอผลงานวิจัยและเข้าร่วมประชุม จัดโดย Think Tank สำคัญของกระทรวงต่างประเทศญี่ปุ่น

การประชุมนี้ผู้นำนโยบายระดับสูงทั้งญี่ปุ่น ชาติตะวันตก และบางประเทศในอาเซียนนำเสนอประเด็นพลวัตความเปลี่ยนแปลงภูมิภาคท่ามกลางการแข่งขันระหว่างจีนกับสหรัฐ

ผมได้ความรู้ใหม่เรื่อง พลวัตความสัมพันธ์ใน 2 ภูมิภาคพร้อมกัน คือ เอเชียตะวันออกและเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ผ่านความสัมพันธ์ของกัมพูชาและญี่ปุ่น

ซึ่งอยากสรุปและให้ความเห็นต่อประเด็นนี้

กัมพูชาและญี่ปุ่นในภาพรวม

ช่วงเวลานี้กัมพูชาและญี่ปุ่นยกระดับความสัมพันธ์ต่อกันสูงขึ้น แต่ไม่ใช่ไม่มีความท้าทายอะไรเลย ด้วยสถานะ ทัศนคติ และผลประโยชน์ของสองประเทศต่างกันท่ามกลางการแข่งขันระหว่างจีน-สหรัฐอเมริกา

โดยทั่วไปความสัมพันธ์กัมพูชาและญี่ปุ่นดีมากด้วยบทบาทญี่ปุ่นในการผลักดันกระบวนการสันติภาพกัมพูชาในทศวรรษ 1990 ด้วยแกนหลักนี้ ความสัมพันธ์ทวิภาคีให้หลักการสำคัญแก่ทั้งสองประเทศ แล้วยังมีผลต่อทิศทางนโยบายของทั้งสองประเทศท่ามกลางความแปรปวนของการแข่งขันจีน-สหรัฐอเมริกา

ในชุมชนนโยบายกัมพูชา มีความเห็นพ้องว่า ญี่ปุ่นกลายเป็นกรอบล้อมรอบสำคัญสำหรับกัมพูชา กัมพูชารัฐเล็กที่กำลังบ่ายหน้าสู่ภูมิรัฐศาสตร์อันซับซ้อน ในการปกป้องผลประโยชน์และความเป็นอิสระของกัมพูชา

ควรย้อนไปดูเหตุการณ์สำคัญคือ ปี 2023 กัมพูชาและญี่ปุ่นยกระดับความผูกพันของพวกเขาผ่าน Comprehensive Strategic Partnership-CSP ซึ่งก่อนหน้านั้นกัมพูชามีกรอบความร่วมมือแบบนี้แค่กับจีน ส่วนญี่ปุ่นมีความผูกพันทางเศรษฐกิจกับกัมพูชาด้านการค้า การพัฒนา และการลงทุนโดยตรง

แต่ไม่ใช่ไม่มีความท้าทายระหว่างสองประเทศนี้ ด้วยจุดยืนของพนมเปญและโตเกียวแตกต่างกัน

กัมพูชา

กัมพูชาค้นพบตัวเองในระหว่างความสัมพันธ์จีน-ญี่ปุ่น ซึ่งคิดว่าเป็น ตัวแทน ต่อบทบาทสหรัฐในภูมิภาค นี่สร้างความยุ่งยากให้กัมพูชาในฐานะรัฐเล็กที่พยายามบ่ายหน้าสู่การแข่งขันจีน-สหรัฐ ที่สำคัญ กัมพูชาและญี่ปุ่นไม่ได้มีแนวคิดแบบเดียวกันเรื่องจีน

ญี่ปุ่นติดป้ายจีนว่า จีนคือ ความท้าทายเรื่องภัยคุกคามที่ไม่ได้มีอยู่ก่อน

แต่กัมพูชามองว่าการทะยานขึ้นของจีนคือ โอกาสก่อการพัฒนาระดับโลก

ในขณะที่โตเกียวกังวลเรื่องการเติบโตทางทหารของจีน ที่ต้องและมีความพยายามเปลี่ยนสถานภาพเดิม (status quo) ในเอเชียและเอเชียตะวันออกเฉียงใต้

พนมเปญ อ้างอย่างภูมิใจในความสัมพันธ์กับจีนคือ ห่อหุ้มด้วยมิตรภาพ (ironclad friendship)¹

กัมพูชายึดอย่างแน่วแน่ใน นโยบายจีนเดียว (One China policy) เนื่องจากภายในอาเซียนหนุนนโยบายจีนต่อไต้หวัน ในอดีตนายกรัฐมนตรีฮุน เซน สนับสนุนความพยายามของจีนเพื่อบรรลุการรวมชาติของจีน

ปัจจุบันกัมพูชาเป็นชาติแรกในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ที่ประกาศแถลงการณ์สำคัญ เพียง 1 วันหลังการเลือกตั้งประธานาธิบดีไต้หวันเมื่อมกราคมที่ผ่านมา โดยแถลงการณ์นั้นรับรองสาธารณรัฐประชาชนจีนเป็นรัฐที่ชอบธรรมเพียงรัฐเดียว

จุดยืนนี้ต่างจากญี่ปุ่น ญี่ปุ่น ใช้นโยบายนุ่มนวล ที่ยอมรับจีนเดียว แต่รักษามิตรภาพกับไต้หวัน

ทางการญี่ปุ่นส่งสารแสดงความยินดีต่อการเลือกตั้งประธานาธิบดีไต้หวัน มกราคมที่ผ่านมา จีนตอบโต้ทันทีว่าเป็น สัญญาณที่ผิด² ในการหนุนเอกราชของไต้หวัน

ในสายตาปักกิ่ง สารของโตเกียว คือการแทรกแซงอย่างแรงต่อกิจการภายในจีน³

นอกจากนี้ ทั้งสองประเทศยังมีนโยบายแตกต่างกันต่อระบบความสัมพันธ์ในภูมิภาคของสหรัฐ โดยเฉพาะประเด็นจีน

ญี่ปุ่นกำลังมีนโยบายที่กระฉับกระเฉงมาก เปลี่ยนตัวเองจากบทบาทขุมพลังอำนาจทางเศรษฐกิจ มาเป็นมีความร่วมมือด้านความมั่นคงกับรัฐต่างๆ ปกป้องสิ่งที่อ้างว่าเป็นระเบียบยึดมั่นกติกา ญี่ปุ่นมีเครื่องมือรองรับเรื่องนี้ถึง 3 เครื่องมือ ได้แก่

1. กรอบเจรจาจตุภาคีความมั่นคง (Quadrilateral Security Dialogue-QUAD)

2. การเข้าร่วม AUKUS⁴

และ 3. การเจรจาไตรภาคีความมั่นคงระหว่างออสเตรเลีย สหราชอาณาจักร และสหรัฐ

เครื่องมือเหล่านี้จะผลักโตเกียวใกล้ชิดขึ้นในการทำงานร่วมกันหาทางจัดการการเติบโตของจีน หรืออาจกล่าวว่า ญี่ปุ่นฝักฝ่ายตะวันตก ต้านจีน

กัมพูชา สถานะ และจุดยืนด้านต่างประเทศ

กัมพูชาถูกตั้งข้อสังเกตเรื่องการทะยานขึ้นของสหรัฐในการนำระบบความร่วมมือในเอเชีย-แปซิฟิก คือ กัมพูชากังวลว่า AUKUS ต้องก่อเกิดการแข่งขันที่ไม่ดี และเร่งความตึงเครียดต่างๆ⁵ กัมพูชาใช้นโยบาย รอคอยและเฝ้ามอง (Wait and See) ต่อ QUAD⁶

การขยายอิทธิพลของจีนและการแตกสาขาของการเมืองของมหาอำนาจ จะสร้างความซับซ้อนความสัมพันธ์กัมพูชากับญี่ปุ่น อย่างไรก็ตาม อนาคตยังมีมุมบวก ถ้าทั้งกัมพูชาและญี่ปุ่นสามารถทำงานร่วมกันต่อไปภายใต้ความเข้าใจร่วมกัน โดยเฉพาะในประเด็นอ่อนไหวสำคัญต่างๆ

กัมพูชาและญี่ปุ่นเริ่มดำเนินความสัมพันธ์ภายใต้กรอบ CSP ความแตกต่างสำคัญดังกล่าวข้างต้นควรถูกหยิบยกขึ้น ทั้งสองประเทศควรเร่งกระชับการสื่อสารสำคัญต่อกัน ระบุเรื่องพื้นฐานร่วม ขจัดข้อสงสัยต่างๆ สิ่งเหล่านี้ก่อความสำเร็จได้ด้วยการสถาปนากระบวนการปรึกษาระดับทวิภาคีมากขึ้น ในระดับการเจรจาต่างๆ ควรลงลึกมากกว่าเน้นแต่ความร่วมมือทางการเมืองและทางเศรษฐกิจ

หนึ่งในบริเวณสำคัญที่ควรใส่ใจเป็นการเฉพาะคือ แผนพัฒนาความมั่นคงทางทะเล (Maritime security) อันเกี่ยวกับข้อกล่าวหาสำคัญคือ การเข้าถึงฐานทัพเรือของจีนที่ฐานทัพเรือเรียม (Ream Naval Base) ของกัมพูชา

สู่อนาคต

การขยายอิทธิพลของจีนและการแตกสาขาของการเมืองของมหาอำนาจจะทำความยุ่งยากต่อความสัมพันธ์กัมพูชากับญี่ปุ่น อย่างไรก็ตาม อนาคตยังเป็นทางที่ดี ถ้าทั้งสองประเทศทำงานต่อไปภายใต้ความเข้าใจร่วมกัน โดยเฉพาะประเด็นอ่อนไหวสำคัญ

ญี่ปุ่น พอใจความไว้วางใจระดับสูงกับผู้นำนโยบายระดับสูงของกัมพูชา⁷ ซึ่งยังคงมีความใกล้ชิดกับจีน ญี่ปุ่นได้ใช้นโยบายกลางๆ มากกว่าสหรัฐและชาติพันธมิตรยุโรป ซึ่งมีการวิจารณ์การปฏิบัติเชิงประชาธิปไตยของกัมพูชา และยังใช้การลงโทษมากกว่าการใช้แรงจูงใจ นี่ต้อนรับโดยผู้นำกัมพูชาและก่อเกิดผลทางภูมิศาสตร์การเมืองกว้างกว่า

ความผูกพันญี่ปุ่นช่วยให้กัมพูชายืดหยุ่นมากกว่าในการรักษาแหล่งที่มาของความช่วยเหลือและการลงทุนที่หลากหลาย ทำเช่นนี้กัมพูชาสามารถจัดการภูมิศาสตร์การเมืองที่ท้าทาย โดยเฉพาะช่วงเวลา เมื่อความร่วมมือของกัมพูชากับจีนกำลังถูกตั้งคำถาม

ผู้สังเกตการณ์ต่างชาติทั้งหมดมองกัมพูชาผ่านแว่นตาเพียงแว่นเดียวคือ กัมพูชาเป็นลูกน้องของจีน แต่อาจมองได้เหมือนกันว่า กัมพูชาคือรัฐเล็กอีกรัฐหนึ่งที่กำลังแสวงหาอิสรภาพในการจัดการท่ามกลางการแข่งขันระหว่างจีน-สหรัฐ หลีกเลี่ยงไม่ได้ที่ต้องแสวงหาฝ่ายที่สาม นั่นคือ ญี่ปุ่น เพื่อผลประโยชน์ร่วมกัน ตราบเท่าที่ญี่ปุ่นยังคงแสดงความเป็นมิตร และแน่ใจพนมเปญเรื่องการปรากฏตัวของญี่ปุ่นในกัมพูชา โตเกียวควรเริ่มบทบาทหลักในยุทธศาสตร์กระจายตัวของพนมเปญ

กัมพูชากับญี่ปุ่นมีความสัมพันธ์แน่นแฟ้นมากขึ้นก็จริง แต่ความสัมพันธ์ของทั้งสองประเทศมีความท้าทายสำคัญท่ามกลางการแข่งขันที่มีเล่ห์เหลี่ยมของชาติมหาอำนาจจีนกับสหรัฐ

กัมพูชากับญี่ปุ่นแน่นแฟ้นมากขึ้นท่ามกลางการแข่งขันระหว่างจีนกับสหรัฐ แล้วพี่ไทยล่ะ?

¹ Wang Wentain, ” Ushering in a new chapter of China-Cambodia ironclad friendship” The Phnom Penh Post, 16 October 2023 บทความนี้บรรยายความสัมพันธ์ใกล้ชิดระหว่างจีนกับกัมพูชาอย่างหยดย้อย เขียนโดย Wang Wentain ทูตจีนประจำกัมพูชาคนปัจจุบัน ลงในหนังสือพิมพ์กัมพูชาที่ทรงอิทธิพล

² สถานทูตจีนประจำญี่ปุ่นออกแถลงการณ์ประณามสารของรัฐมนตรีต่างประเทศญี่ปุ่น Yoko Kamikawa ที่แสดงความยินดีกับประธานาธิบดีไต้หวัน ไล่ ชิง เต๋อ (Lai Ching-te)

³ “China opposes Japan’s congratulatory message to Taiwan president-elect” Reuters, 14 January 2024.

⁴ Rena Sasaki, “Now is the Time for Japan to Join AUKUS” East Asia Forum, 22 November 2023.

⁵ Sao Phal Nisely, “Cambodia Shares with Australia its Concern’s over AUKUS” Cambodianess, 9 October 2021 : 2.

⁶ อ้างจาก 2023 State of Southeast Asia Survey, ASEAN Studies Center, ISEAS, Singapore, 2023. Chapter Cambodia

⁷ Luo Jing Jing and Kheang Un, “Japan Passes China in the Sprint to Win Cambodian Hearts and Minds,” ISEAS Perspective, Singapore, 2021/59.

สะดวก ฉับไว คุ้มค่า สมัครสมาชิกนิตยสารมติชนสุดสัปดาห์ได้ที่นี่https://t.co/KYFMEpsHWj

— MatichonWeekly มติชนสุดสัปดาห์ (@matichonweekly) July 27, 2022