เพิ่งมีโอกาสอ่านเนื้อหาบางส่วนของหนังสือ “เสด็จพ่อ ร.5 วีรบุรุษในวัฒนธรรมไทย และประชาชนในรัฐนาฏกรรม : ว่าด้วยประเพณีประดิษฐ์ ผู้นำ และการเปลี่ยนผ่าน”

ซึ่งเป็นหนังสือรวมบทความเล่มล่าสุดของปัญญาชนคนสำคัญผู้ล่วงลับ “นิธิ เอียวศรีวงศ์” จัดพิมพ์โดยสำนักพิมพ์มติชน

หนึ่งในบทความสำคัญของหนังสือเล่มนี้ ก็คือ บทความที่มีชื่อว่า “วีรบุรุษในวัฒนธรรมไทย” ซึ่งพัฒนามาจากปาฐกถาป๋วย อึ๊งภากรณ์ ครั้งที่ 4 ณ คณะเศรษฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ เมื่อวันที่ 9 มีนาคม 2536 หรือกว่าสามทศวรรษก่อน

จุดที่น่าสนใจมากจากบทความดังกล่าว คือ ส่วนที่อาจารย์นิธิกล่าวถึงแนวคิดเรื่อง “วีรบุรุษของประชาชน” หรือ “วีรบุรุษทางวัฒนธรรม”

ตามการวิเคราะห์ในบทความนี้ จารีตหนึ่งของแนวคิด “วีรบุรุษของประชาชน” ก็คือ วีรกรรมหรือการกระทำของวีรบุรุษรายต่างๆ มักมีความสำคัญน้อยกว่าบุคลิกภาพของพวกเขา

ดังที่อาจารย์นิธิสรุปความไว้ว่า “บุคคลผู้นั้นเป็นคนอย่างไรจะได้รับการกล่าวถึงมากกว่าบุคคลผู้นั้นได้ทำอะไร”

“วีรบุรุษของประชาชน” จึงต้องเป็น “คนพิเศษ” ซึ่งความพิเศษดังกล่าวก็มิได้เกิดขึ้นจากการลงมือทำอะไรที่ยิ่งใหญ่ หากหมายถึงความเป็นคนพิเศษที่ไม่เหมือนคนอื่นๆ เช่น การมีบุญญาบารมี หรือการมีอิทธิฤทธิ์

คุณสมบัติสำคัญอีกข้อของ “วีรบุรุษของประชาชน” คือ การมีจุดยึดโยงอยู่กับเรื่องความสัมพันธ์ส่วนบุคคล เช่น การกตัญญูต่อผู้มีพระคุณ และการปฏิบัติตามระบบความสัมพันธ์ทางสังคมอย่างเคร่งครัด

แต่ที่ย้อนแย้งกัน ก็คือ คนเป็น “วีรบุรุษของประชาชน” ยังมักมีพฤติกรรมที่ “นอกรีตนอกรอย” ปรากฏอยู่ด้วย เช่น การมีจิตใจที่โหดเหี้ยมเกินปกติ การทำอะไรที่ผิดศีลธรรม หรือการผิดลูกผิดเมียคนอื่น

อาจารย์นิธิอธิบายเหตุผลของความย้อนแย้งในจุดนี้ว่า เพราะ “พฤติกรรมที่ละเมิดความปรกตินี้เป็นเครื่องพิสูจน์ความเหนือมนุษย์ของวีรบุรุษอย่างไม่ต้องสงสัย”

หากเปรียบเทียบกับ “วีรบุรุษของรัฐชาติ” ซึ่งชี้วัดด้วยคุณลักษณะอันจำกัด-ไม่ยืดหยุ่นเหมาะสมกับโลกที่เปลี่ยนแปลงไปอย่างรวดเร็ว เพียงไม่กี่ประการ อาทิ ความเด็ดเดี่ยวกล้าหาญ ความเป็นนักรบ และความเด็ดขาด

“วีรบุรุษของประชาชน” ดูจะมิได้สูญสลายไป ซ้ำยังมีวีรบุรุษรายใหม่ๆ ถูกผลิตออกมาอยู่เรื่อยๆ พร้อมด้วยการพัฒนาคุณลักษณะใหม่ๆ ของผู้เป็นวีรบุรุษออกมาเสมอ

ด้วยเหตุนี้ ภาพความเป็น “วีรบุรุษของประชาชน/วีรบุรุษทางวัฒนธรรม” จึงถูกใช้เป็นต้นแบบของ “ผู้นำ” ที่ฉลาด ซึ่งสามารถครองใจผู้คนได้มากและมั่นคง

ทว่า จารีตของ “วีรบุรุษของประชาชน” ที่ขับเน้น “คุณลักษณะพิเศษเหนือคนธรรมดา” ซึ่งอาจารย์นิธิเรียกอีกอย่างว่า “อาณาบารมี” นั้น ก็มีปัญหาท้าทายในตัวเอง กล่าวคือ “อาณาบารมี” จะถูกสืบทอด-ส่งมอบไปยังบุคคลอื่นๆ ได้ยาก

ดังที่ปัญญาชน-นักประวัติศาสตร์อาวุโสผู้ล่วงลับระบุเอาไว้อย่างชวนคิดว่า “แม้ว่า ‘อาณาบารมี’ อาจถูกเปลี่ยนโดยทำให้กลายเป็นสถาบันซึ่งใครๆ ก็สามารถเข้ามาครอบครองได้ แต่ ‘อาณาบารมี’ ที่เป็นสถาบันแล้วก็หมดพลังที่จะจูงใจคนได้อีกต่อไป” •

ของดีมีอยู่ | ปราปต์ บุนปาน

สะดวก ฉับไว คุ้มค่า สมัครสมาชิกนิตยสารมติชนสุดสัปดาห์ได้ที่นี่https://t.co/KYFMEpsHWj

— MatichonWeekly มติชนสุดสัปดาห์ (@matichonweekly) July 27, 2022