อ่านเป็นภาษาล้านนาว่า “น้ำพิกบ่าขาม”

แปลว่า “น้ำพริกมะขาม”

น้ำพริกมะขามเป็นอาหารพื้นบ้านล้านนาอย่างหนึ่ง

ในล้านนา แทบทุกบ้านจะปลูกต้นมะขามเอาไว้ เนื่องจากเป็นไม้ยืนต้นให้ร่มเงา ปลูกขึ้นง่าย ไม่ต้องการการดูแล มักนิยมปลูกไว้ริมรั้วทางทิศตะวันออก

ทั้งคนโบราณยังมีความเชื่อเกี่ยวกับมะขามอีกว่า หากปลูกไว้ในบ้าน จะทำให้มีฐานะมั่นคง มีอายุยืนยาว สุขภาพแข็งแรงแบบต้นมะขาม อีกทั้งผู้คนจะได้เกรงขามตามชื่อของต้นไม้

แถมคนเรายังใช้ประโยชน์จากมะขามได้ทุกส่วน มะขามในล้านนาส่วนใหญ่มีรสเปรี้ยว แต่ที่มีรสหวานก็มีเช่นกัน

เกี่ยวกับความเชื่อของคนล้านนาในเรื่องของมะขามคือ หากมะขามเปรี้ยวควรกินกับเกลือ แต่ก่อนเขาใช้กินแกล้มเหล้า มะขามกับเกลือจะช่วยให้ได้รสชาติที่กลมกล่อมขึ้น ส่วนมะขามหวานหากนำมากินกับเกลือ ผู้เฒ่าผู้แก่จะต่อว่าเอา ว่าขืนกินแบบนี้จะทำให้ต้นแม่มันน้อยใจ ต่อไปก็จะออกฝักมาเปรี้ยว ไม่หวานแล้ว

ข้อห้ามเกี่ยวกับไม้มะขามตามความเชื่อของล้านนาคือ หากเอาไม้มะขามไปทำฟืนเผาศพ จะทำให้ศพลุกขึ้นได้ การนำเอาไม้มะขามไปโยนใส่โลงศพผู้ตายก็เป็นอีกข้อห้ามหนึ่ง เพราะเชื่อกันว่าศพจะลุกขึ้นมานั่ง จะทำให้เกิดความแตกตื่นหวาดกลัว

โบราณใช้ ใบแก่ กิ่งก้าน แก่น เปลือก ราก เป็นสมุนไพรรักษาโรค เช่น

ใบสด ใช้เป็นยาระบาย ขับลม แก้หวัด ขับพิษ ใช้ผสมตัวยาหลังคลอด

แก่นมะขาม ใช้ขับพิษในเลือด ทำให้มดลูกเข้าอู่

ราก ใช้แก้ท้องเสีย สมานแผล ใช้รักษาโรคเริมและงูสวัด

เปลือกใช้แก้ไข้ ตัวร้อน

ส่วนยอดอ่อน ดอกมะขาม ฝักอ่อน ผลสุกที่ให้เปรี้ยว นำมาประกอบอาหาร กระทั่งเม็ดมะขามก็ยังเอามาคั่วกิน หรือเอามาบดผสมกาแฟโบราณ

เมื่อมะขามสุก ชาวบ้านจะแกะเอาเปลือกออก แคะเมล็ดใน นำมาปั้นเป็นก้อนใส่ไห เอาเกลือเม็ดโรยแล้วตากแดด เก็บไว้ปรุงอาหารได้เป็นปี

คนล้านนาถือว่า มะขามหวานเป็นอาหารของผู้สูงอายุ เอามาบี้ใส่ข้าวเหนียวปั้น ทำเป็น “ข้าวบ่าย” ช่วยเจริญอาหารและทำให้กินข้าวได้

ความเปรี้ยวของมะขามเหมาะกับอากาศช่วงปลายฝนต้นหนาว หาซื้อมะขามอ่อนจากตลาดมาทำน้ำพริกมะขามกันเถอะ

เครื่องปรุงมี มะขามฝักอ่อน หมูสับ ถ้าไม่ชอบ ใช้ไก่สับ กุ้งแห้ง ปลาป่นแทนได้ พริกขึ้หนู กระเทียม กะปิดี เกลือ น้ำตาล น้ำมันพืช

วิธีทำคือ เอาเครื่องลงโขลกให้ละเอียด ยกกะทะตั้งไฟใส่น้ำมันพืช เอาหมูลงผัดกับเครื่องปรุงให้เข้ากัน ปรุงรสด้วยเกลือ และน้ำตาล ตามใจชอบ

กินแกล้มกับปลาทู ปลาย่าง ไข่ต้ม ผักสด มีมะเขือเปราะ ถั่วพู แตงกวา เป็นต้น