ล้านนาคำเมือง

ชมรมฮักตั๋วเมือง

สำนักส่งเสริมศิลปวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

แหย่งจ๊าง กูบจ๊าง

อ่านเป็นภาษาล้านนาว่า “แหย่งจ๊าง กูบจ๊าง”

แหย่งช้าง แปลว่า สัปคับ หรือที่นั่งบนหลังช้าง

กูบช้าง แปลว่า ประทุนบนหลังช้าง มีรูปร่างโค้งคุ่มคล้ายเปลือกของผลไม้ วางยึดอยู่บนสัปคับช้าง

เป็นหลังคากันแดดกันฝนให้กับผู้โดยสารช้าง

ช้างเลี้ยง 1 เชือกจะมีอุปกรณ์ประจำตัวเต็มยศประมาณ 10 ชนิด เช่น

แหย่ง หรือ สัปคับ เป็นที่นั่งบนหลังช้าง ทำจากไม้เนื้อแข็ง เหนียวและมีน้ำหนักเบา ส่วนมากทำจากไม้สัก ถ้าเป็นของชนเผ่าปกาเกอะญอมักจะทำจากหวาย เวลามีผู้โดยสารช้างเพื่อเดินทาง หรือมีของให้ช้างบรรทุก ควาญช้างจะติดสัปคับใส่หลังช้าง เวลาจะเอาช้างไปทำงาน เช่น ลากไม้ ก็จะเอาสัปคับออก

เบาะอ่อน หรือ หนังอ่อน ทำจากเปลือกไม้ปุยหรือกระโดน โดยตัดต้นปุยที่มีขนาดใหญ่วัดโดยรอบได้ 1 เมตร และตัดมายาว 1.5 เมตร เอามาทุบให้นุ่มแล้วตากแดดไว้ นำมาวางซ้อนกันเพื่อปูบนหลังช้างหนา 6 ชั้น เบาะอ่อนนี้ใช้แล้วก็ขาดเปื่อยออกจากกันได้ ว่ากันว่าปีหนึ่งๆ ช้างต้องใช้เบาะอ่อนถึง 5 ชุด ในสมัยหลังเห็นแต่เขาใช้ผ้าห่มสักหลาดเป็นเบาะอ่อนแทนวัสดุธรรมชาติซึ่งคงหาได้ยากมากขึ้น

เบาะแข็ง หรือ หนังแข็ง ทำจากเปลือกปอหมันหรือไม้มันหมู ใช้ 2 ชั้นปูทับเบาะอ่อน ปีหนึ่งๆ ช้างใช้ถึง 5 ชุดเช่นเดียวกัน

การใช้เบาะอ่อนเบาะแข็งปูหลังช้างก็เพื่อใช้เป็นเบาะรองรับสัปคับ ป้องกันช้างเจ็บหลัง หรือใช้รองรับ “ไม้ก๊อบ” หรือม้านั่งเตี้ยบนหลังช้าง หากปูเบาะไม่เป็นไปตามที่กำหนด ปูบางเกินไป หลังช้างจะอักเสบเป็นแผลและจะรักษาให้หายขาดได้ยาก

ไม้ก๊อบ ปกติใช้ 2 ชิ้น ใช้กดเบาะแข็งและเบาะอ่อนให้แนบติดกับหลังช้าง โดยใช้สายพาดหลังยึดไว้กับตัวช้าง

สายปะคน หรือ สายรัดทึบ ทำจากหวายถักเป็นเกลียว 5 เส้น 7 เส้น ใช้ในการลากไม้ หรือใช้เวลาบรรทุกของ

ประเภทสายยึดโยงยังมี สายปะอก สายพาดหลัง สายหาง สายคอ สายกระดิ่ง ทั้งหมดเพื่อใช้ในการทำงานของช้าง ยึดแหย่งช้างให้อยู่กับที่ ไม่ให้เลื่อนขึ้นลง ใช้เพื่อยึดสายโซ่บ้าง ฯ

นอกจากนี้เป็นโซ่ล่าม เพราะช้างเป็นสัตว์ตัวโต การใช้งานและการจำกัดบริเวณจำเป็นต้องใช้โซ่เหล็ก อันมี

จะแคะ เป็นโซ่เหล็กสามหุนใช้ผูกข้อเท้าหน้าของช้างให้โยงกันไว้ก่อนที่จะปล่อยให้ช้างออกหากินตามลำพัง เป็นการป้องกันไม่ให้ช้างเดินทางไกลเกินไป จะตามกลับมายาก

โซ่ลาก เป็นโซ่ขนาดใหญ่ ชุดหนึ่งมีสองเส้น เอาไว้ลากซุงหรือสิ่งของ

โซ่ล่าม ยาวประมาณ 25-30 ฟุต ใช้ล่ามเท้าช้างเพื่อจำกัดบริเวณให้ช้างอยู่ใกล้ปางช้างหรือที่พัก และแน่อนช้างแต่ละเชือกจะต้องมี

กระดิ่งหรือกระดึง ทำจากเหล็ก หรือไม้ขุด เวลาปล่อยช้างออกไปหากินตามลำพัง ควาญจะได้ตามช้างกลับมาได้จากเสียงกระดิ่งห้อยคอ

จะเห็นว่าอุปกรณ์ประจำตัวช้างเพื่อนำช้างมาใช้งานมีมากมาย

ทั้งหมดคือค่าใช้จ่าย ทั้งยังเป็นของใช้สิ้นเปลือง

ถ้าช้างขาดรายได้จากการท่องเที่ยว แค่ค่าอาหารของช้างก็เป็นภาระหนักหนาอยู่แล้ว

อย่างไรก็ตาม ต่อไปปางช้างคงทยอยเปิดรับนักท่องเที่ยว

ใครจะไปขี่ช้าง คราวหลังก็ลองสังเกตอุปกรณ์ประจำตัวช้างเหล่านี้ดู

อย่างน้อยก็จะได้รู้ว่าสิ่งไหนเรียกว่าอะไร •