ไม่มีรถไฟฟ้าเหนือศีรษะ ไม่มีห้างสะดวกซื้อ ไม่มีตลาดสด ไม่มีการจราจรที่ติดขัด ไม่มีผู้คนที่พลุกพล่าน แต่ที่นี่คือสะพานควายที่แท้จริงที่หนึ่ง

ผมเห็น บุญร่วม บุญหลาย และคำมูล เดินข้ามไปแล้วรอบหนึ่ง และกำลังเฝ้ารอการเดินกลับของทั้งสามสหาย บุญร่วม บุญหลาย และคำมูล มีเวลาเดินไปมามากพอเท่าที่ต้องการหลังจากที่มันรอดออกมาจากโรงฆ่าสัตว์ที่ดอนโมง โดยเฉพาะบุญร่วมที่รอดชีวิตมาอย่างฉิวเฉียด

สนนราคาชีวิตของแต่ละตัวแตกต่างกันไป

บุญร่วมที่มีขนาดตัวใหญ่สุดอยู่ที่ 32,000 บาท

บุญหลายอยู่ที่ 24,000 บาท

ส่วนคำมูลน้องใหม่ ขนาดตัวเล็กและเป็นเพศชายต่างจากอีกสองตัวนั้นอยู่ที่ 20,000 บาท

รวมราคาทั้งหมดแล้วเราคงได้มอเตอร์ไซค์แรงๆ สักคัน

แต่ในราคานี้เราได้ชีวิตของพวกมันคืนมา

ผมมาที่สวนเกษตรมีกินของมิตรสหายที่ดอนโมง ขอนแก่น เป็นครั้งที่สองแล้วในปีนี้ ในคราก่อนบริเวณสวนมีแต่ผักหลากชนิด พริก มะเขือพวง ผักกาด แค คะน้าไชยะ แต่ในครานี้นอกจากข้าวในนาที่กำลังแทงยอดสู่น้ำในนา ยังมีควาย

นานมากแล้วที่ผมไม่ได้สัมผัสสัตว์ในตำนานที่เป็นที่รู้จักกันอย่างดีในสังคมเกษตรกรรมแถบนี้ กระบือ เคอบาว คาราบาว แล้วแต่จะเรียกกัน ชื่อเรียกนั้นอาจแตกต่างกันออกไป แต่การอยู่ร่วมกันระหว่างคนกับควายในดินแดนอุษาคเนย์นั้นผูกพันอย่างลึกซึ้งมายาวนาน

หลายปีก่อน ผมกับฮูเบอร์นักปลูกป่าแห่งปากเซและอัตตะบือ ผู้มีกำเนิดเป็นชาวสวิตเซอร์แลนด์แต่ไม่เคยย่างเท้าออกจากลาวอีกเลยหลังการมาถึงที่นั่นเมื่อสามสิบปีก่อน ได้ขับรถตระเวนไปตามหุบเขาในดินแดนแถบนี้ (ส่วนหนึ่งของการผจญภัยครั้งนั้นอยู่ในเรื่องสั้น เงาแห่งฝน ของผมด้วย)

พวกเราไปถึงเมืองเล็กแห่งหนึ่งตรงชายแดนระหว่างลาว-เวียดนาม ในแคว้นเซกอง

รถของเราจอดลงที่หมู่บ้านแห่งหนึ่งของชนเผ่าเตรียง ที่นั่นมีผู้คนทั้งหมู่บ้านกำลังล้อมรอบเสาสูงต้นหนึ่งที่ปกคลุมด้วยยอดไผ่

ควายขนาดใหญ่ตัวหนึ่งถูกผูกติดกับเสา มือของผู้ร่วมพิธีทุกคนถืออาวุธแหลมไว้ในมือ

เมื่อผู้เป็นประธานในพิธีให้สัญญาณเริ่มต้น คนทุกวัย ทุกเพศ ทุกสถานะจะวิ่งเข้าไปหาควายที่โชคร้ายตัวนั้นและลงมือแทงมัน แผลทีละแผลจะให้เลือด แผลทีละแผลจะให้ความบาดเจ็บ และในที่สุดควายโชคร้ายตัวนั้นก็ล้มลง

ผมกับฮูเบอร์นั่งสูบยาอยู่ตรงขอนไม้กลางลาน การได้มาเป็นประจักษ์พยานในพิธีกรรมที่ว่านี้โดยบังเอิญทำให้เราทั้งคู่ทำตัวไม่ถูก

แต่ในฐานะแขกผู้มาเยือน เราได้มีโอกาสลิ้มรสเลือดควายดิบที่ถูกรองใส่แก้วมาให้เรา หวาน ขม หรือฝาด ผมจำได้ไม่แน่นอนนัก

แต่จำได้ว่าหลังจากนั้นทุกคนในหมู่บ้านจะได้รับการอนุญาตให้เฉือนเนื้อควายตัวนั้นกลับบ้านไปเป็นอาหาร

และถือว่าเป็นการเริ่มต้นฤดูกาลแห่งการเพาะปลูกอันแท้จริงแล้วของพวกเขา

ความน่าตื่นเต้นแห่งควายและสิ่งที่เหลือไว้จากพิธีกรรมนี้ไม่ได้จบสิ้นลงแค่นั้น ผู้ที่ได้รับสิทธิพิเศษคนหนึ่งเฉือนเอาอวัยวะขนาดใหญ่จากควายที่หาชีวิตไม่แล้วกลับไปยังที่พักของเขา

ชาวเตรียงคนหนึ่งที่พูดภาษาลาวได้อธิบายว่าสำหรับคนทั่วไปมันคือมดลูกของควายตัวเมียตัวนั้น แต่สำหรับพวกเขามันคือตู้เย็นชั้นดี

เราทั้งคู่เดินตามเขากลับไปที่บ้านซึ่งทำจากไม้ไผ่ทั้งหลังก่อนจะถือวิสาสะก้าวขึ้นไปที่กลางลาน ใต้ขื่อขนาดใหญ่มีมดลูกสีดำแขวนอยู่ไม่ต่างจากอุปกรณ์ตกแต่งบ้านชิ้นหนึ่ง

ชายผู้เป็นเจ้าของใช้ไม้สอยมันลงมาจากกลางขื่อ ก่อนจะเปิดปากมดลูกซึ่งแปรสภาพเป็นถุงขนาดใหญ่ชนิดหนึ่ง

ข้างในนั้นบรรจุเนื้อสดจำนวนหนึ่งอยู่ในนั้น มันคือเนื้อไก่ที่เหลือจากการทำอาหารเมื่อสองวันก่อน

สภาพของมันสดราวกับเพิ่งถูกแล่ออกจากตัวเมื่อครู่

ภูมิปัญญาดั้งเดิม เราทั้งคู่นึกในใจ

การเก็บของสดไว้ในมดลูกของควายไม่ต่างจากการเก็บของสดไว้ในตู้เย็นชั้นดี

คุณสมบัติของผนังมดลูกกันการแทรกซึมจากเชื้อโรคและสิ่งที่ไม่พึงปรารถนา

รวมทั้งทำให้ของสดยังสดอยู่ได้นาน ไม่ต้องสงสัยเลยว่าความรู้เช่นนี้เกิดขึ้นจากการสังเกตและการอยู่ร่วมกันมาอย่างยาวนานของพวกเขา

นอกจากมดลูกแล้ว เศษซากของควายหลายส่วนยังมีความหมายอีกเช่นกัน หัวควายพร้อมเขาที่แขวนเรียงรายตามบ้านเรือนในดินแดนแถบนี้แสดงถึงฐานะ ความมั่งคั่ง และการมีที่ทางตำแหน่งในชุมชนต่างจากบ้านเรือนที่ไม่สิทธิครอบครองมัน

รูปทรงของมันถูกพัฒนาเป็นกาแลในเรือนล้านนา เป็นยอดจั่วในเรือนของชนเผ่าบาตั๊กแถบทะเลสาบโตบ้าในอินโดนีเซีย เป็นเครื่องประดับหัวเสาในบ้านโทราจาในสุลาเวสี

ผมกับฮูเบอร์ถกกันเรื่องของควายและข้าวตลอดเส้นทางกลับที่พักของเรา

ที่ใดที่มีข้าว ที่นั่นย่อมมีควาย และที่ใดที่มีควาย ที่นั่นย่อมมีวัฒนธรรมของควาย

ผมเดินกลับมาบนสะพานควายในสวนเกษตรมีกินสองสามรอบ

จงรัก จารุพันธุ์งาม เจ้าของสวนบอกว่าเมื่อถึงหน้านา การทำราวไม้ไผ่ขนานทางเดินของควายเป็นดังสัญญาณห้ามไม่ให้ควายเถลไถลออกนอกทางไปกินข้าวในนา

ราวไม้ไผ่ที่ไม่ได้ดูแข็งแรงนักถูกติดตั้งตามทางเดินรอบคันนา ควายทุกตัวเดินตามจ่าฝูงของมันคือบุญหลายอย่างเป็นระเบียบ

สะพานควายคือพื้นที่เฉพาะของควาย มันคือการจำกัดอาณาบริเวณโดยปริยาย

ไม่มีใครรู้ว่าทำไมควายจึงยอมรับการถูกจำกัดพื้นที่ที่ว่าโดยดุษณี แต่ควายก็ทำเช่นนั้นและท้องนาก็เป็นปกติต่อไป

แน่นอนว่าการมีควายในปัจจุบันหาได้เป็นไปเพื่อประโยชน์แห่งการใช้มันไถนาอีกแล้ว

แอกที่ใช้เทียมควาย กระดึงที่ผูกคอควายกลายเป็นเครื่องประดับอาคารแทนการใช้งานจริง

คูโบต้า เป็นควายที่ให้ประสิทธิภาพกว่ามากในการทำนาในพื้นที่ขนาดใหญ่ (น่าสนใจว่าชื่อคูโบต้าก็ชวนให้นึกถึงคำว่าควายหรือกระบือหรือเคอบาวไม่น้อย)

แต่การมีควายอยู่ในสวน ในนา ในไร่ก็ยังมีประโยชน์มากโดยเฉพาะในการทำเกษตรกรรมแบบอินทรีย์

มูลของควายในแต่ละวันรวมกันแล้วหลายสิบโล เพียงพอที่จะเป็นปุ๋ยชั้นดีให้กับพืชโดยไม่ต้องซื้อหา

หากคิดค่าปุ๋ยวันละยี่สิบบาท หนึ่งปีเราจะประหยัดค่าปุ๋ยได้เป็นหมื่นๆ และไม่ถึงสามปีควายจำนวนสามตัวนี้ก็เกินราคาทุน

การมีควายไม่ได้หมายถึงควายที่เป็นตัวตนเท่านั้น แม้วิญญาณของควายก็ยังสามารถใช้ทักทำนายในพิธีกรรมการเกษตรได้

เช่น ในอำเภอนครไทย จังหวัดพิษณุโลก มีการละเล่นพื้นบ้านที่น่าสนใจประเภทหนึ่งเรียกว่าการละเล่นนางควาย

โดยการเล่นจะใช้เขาควายสองเขานำมามัดกับท่อนไม้สมมุติให้เป็นควายสองตัว

หลังจากนั้นคนทรงสองคนจะจับปลายไม้ที่มีหัวควายผูกติดอยู่มายืนที่กลางวง โดยชาวบ้านทั้งชายและหญิงจะยืนล้อมวงอยู่รอบๆ คนเชิญผีนางควายจะทำพิธีร้องเพลงให้ผีควายมาเข้าสิงที่หัวควาย และแล้วคนทรงที่จับท่อนไม้นั้นจะแสดงอาการดังควายเปลี่ยว

ส่วนคนเชิญจะทำการร้องเสี่ยงทายว่าฝนฟ้าจะดีไหมในปีนี้ ถ้าหากว่าฝนฟ้าดีขอให้ควายชนกันเป็นพยาน ถ้าฝนตกหนักหัวควายจะพุ่งเข้าชนกันอย่างแรง การละเล่นนี้จะดำเนินไปจนคนเชิญเห็นว่าเพียงพอแล้วถึงจะเชิญผีนางควายออกจากร่างโดยการเป่าหูคนทรง ผีนางควายก็จะออกจากร่างคนทรง

เพลงในการละเล่นนางควายมีดังนี้

นางควายเอย นางควายหางดอก

ขยอกเป็นปาน เป็นปานตามเขา

แมงเม่าตบมือ กะพือสายแย่

ยิ่งส่ายโหยก น้ำท่วมโคก

ฝนตกสะๆ ฟ้าลั่นลั่นแคงๆ

เคงๆเอย เคงๆ เดือนเก้า สะหัวเจ้าสะหัวควายเอง

นักเลงเสมอเพื่อนเล่น ควายยั้งควายเยอเสมอควายเอง

นางควายเอย นางควายหางดอก

ขยอกเป็นปาน เป็นปานข้างเขา

แมงเม่าดีดลม พนมดีดตา

นางหมายักคิ้ว เต้านมสามหิ้ว

หยักคิ้วสาวหยก น้ำท่วมโคก

ฝนตกสะๆ ฟ้าลั่นเคงๆ

เคงๆ เอย เคงๆ เดือนเก้า สะหัวเจ้าสะหัวควายเอง

ควายนักเลงเสมอเพื่อนเล่น ควายยั้งควายเอยเสมอควายเอง

การละเล่นที่ว่านี้แม้จะแทบเป็นประเพณีที่หาดูได้ยากแต่ก็ถือได้ว่าเป็นหนึ่งในการเชื่อว่าควายมีวิญญาณที่กำหนดชะตากรรมทางการเกษตรได้

ในเที่ยวสุดท้ายของการเดินเล่นบนสะพานควายนั้นเอง

บุญร่วมพร้อมกับพวกก็กลับมาจากการออกไปเที่ยวหาอาหารกิน

มันจ้องมองคนที่บุกรุกพื้นที่ของมันด้วยความฉงนอยู่ชั่วครู่ และเมื่อผมถอยออกจากสะพานควายลงมาที่คันนา บุญร่วมก็พาพวกพ้องของมันเดินผ่านสะพานควายกลับเข้าคอกด้วยความสงบ

ผมมองดูควายสามตัวที่กลับมามีชีวิตอีกครั้งด้วยความพิจารณา ยังมีความตื่นกลัวผู้คนในสายตาของมัน

ท้องฟ้าเบื้องบนส่งเสียงครืน อีกสักครู่ฝนคงตกลงมาและทำให้ข้าวในนาที่มีสีเขียวสดใสเติบโตขึ้นอีก บุญร่วมและพวกอาจไม่เคยมีชีวิตอิสระเช่นนี้มาก่อน อาจไม่เคยเห็นท้องนาสีเขียวขนาดนี้มาก่อนก็เป็นได้

การเลี้ยงควายในระบบปิดเพื่อส่งโรงฆ่าสัตว์ในบั้นปลายอาจไม่มีอุปกรณ์ใดมากนัก คงมีแต่คอกและอาหารที่ถูกป้อนให้มันทุกมื้อ

แต่กระนั้นก็ดูเหมือนพวกมันจะปรับตัวได้ดีในดินแดนแห่งใหม่ที่พวกมันเพิ่งมาถึง

อย่างน้อยมันก็รู้ว่าสะพานควายเป็นดินแดนที่มันจะครอบครองได้อย่างเสรีและมันมีลมหายใจ