สุจิตต์ วงษ์เทศ

งานศพ (13) ฝังศพนั่ง คืนสู่ครรภ์มารดา

คนตาย เพราะขวัญหายออกไปจากร่างของคน ต้องมีพิธีเรียกขวัญให้ขวัญคืนร่างแล้วคนจะฟื้นคืนเป็นปกติ

ถ้าขวัญหายอย่างถาวรก็เอาศพไปฝัง โดยใส่ภาชนะต่างๆ เช่น ดินเผา ฯลฯ (ที่จะมีพัฒนาการเป็นโกศทุกวันนี้)

ฝังศพนั่ง มัดศพท่างอตัว บรรจุทั้งร่างในภาชนะดินเผาทรงกลม มีสิ่งของอุทิศขนาดเล็กๆ ใส่รวมด้วย มีฝาปิด ฝังดินแนวตั้ง

ภาชนะฝังศพ (หมายถึงเครื่องปั้นดินเผาใส่ร่าง หรือกระดูกคนตาย) มี 2 แบบ ได้แก่

(1.) ก้นกลมมน (เหมือนหม้อดินเผา) พบในอีสานไม่น้อยกว่า 3,000 ปีมาแล้ว

(2.) ทรงกระบอกยาว (เหมือนแคปซูล) พบมากทางทุ่งกุลาร้องไห้ในอีสาน ราว 2,500 ปีมาแล้ว

[มีรายละเอียดอีกมากในหนังสือ โบราณคดีในพื้นที่ทุ่งกุลาร้องไห้ โดย สุกัญญา เบาเนิด กรมศิลปากร พิมพ์ครั้งแรก พ.ศ.2553 หน้า 125-162]

นอกจากภาชนะดินเผาขุดพบในไทยแล้ว ยังมีไหหิน (ทุ่งไหหิน แขวงเชียงขวาง ในลาว) เป็นภาชนะใส่กระดูกคนตาย

ไหหิน เป็นเครื่องมือหินทำจากแท่งหินขนาดใหญ่ (เท่าครกมองตำข้าว หรือใหญ่กว่าก็มี) รูปทรงส่วนมากกลม แต่มีรูปเหลี่ยมบ้าง

ทำโดยใช้เครื่องมือเหล็กเจาะคว้านแท่งหินให้ข้างในกลวง (เหมือนไห หรือตุ่มใส่น้ำหรือใส่ปลาแดก)

ทำขึ้นใช้ในพิธีศพของคนดึกดำบรรพ์ราว 2,500 ปีมาแล้ว นักโบราณคดีชาวฝรั่งเศสเข้าไปศึกษาพบกระดูกคนเผาแล้ว กับเครื่องมือเครื่องใช้อื่นๆ ที่ใช้ในพิธีศพ บรรจุอยู่ภายใน เช่น ขวานหินขัด, ลูกปัดแก้ว, เครื่องปั้นดินเผา, เครื่องประดับสำริด, เครื่องมือเหล็ก, ฯลฯ บางแห่งมีหม้อหรือไหดินเผาบรรจุกระดูกคนฝังไว้ใกล้ๆ ไหหินด้วย

บางใบมีฝาหินวางอยู่ข้างๆ บนฝาหินจำหลักลวดลายอย่างหยาบๆ เป็นรูปคนทำท่ากบ, รูปสัตว์ เช่น แมว, ตะกวด (แลน), ฯลฯ

ครรภ์มารดา

ภาชนะใส่ศพหรือใส่กระดูกคนตาย (ที่ขุดขึ้นมาหลังเนื้อหนังเน่าเปื่อยหมดแล้ว) เสมือนคืนสู่ครรภ์มารดา หรือมีขวัญอยู่ในครรภ์มารดา

รูปร่างภาชนะใส่ศพ คล้ายผลน้ำเต้าที่มีรูปร่างทั้งกลมและยาว แต่ผลที่กลมรีมีเอวคอดดูคล้ายมดลูกของแม่ สอดคล้องกับคำบอกเล่าดั้งเดิมว่าคนมีกำเนิดจากผลน้ำเต้า นักโบราณคดี กรมศิลปากร เคยขุดพบ (อ.เกษตรวิสัย จ.ร้อยเอ็ด) ภาชนะดินเผาใส่กระดูกคนตาย ทรงกลม มีฝาปิดทำให้ดูแล้วคล้ายลูกน้ำเต้า เป็นพยานว่าคำบอกเล่าดั้งเดิมนั้นได้รับยกย่องว่าศักดิ์สิทธิ์เป็นที่รับรู้กว้างขวางตั้งแต่ราว 2,500 ปีมาแล้ว

โกศ ภาชนะใส่ศพทำด้วยดินเผาหรือหินเสมือนครรภ์มารดา ล้วนเป็นต้นแบบโกศสมัยหลังๆ จนปัจจุบัน โดยยืมคำว่า โกศ จากภาษาบาลี-สันสกฤต เพื่อเพิ่มความศักดิ์สิทธิ์ แต่ในอินเดียไม่มีประเพณีบรรจุศพใส่โกศ