สมุนไพรเพื่อสุขภาพ/โครงการสมุนไพรเพื่อการพึงตนเอง มูลนิธิสุขภาพไทย www.thaihof.org

เที่ยวทะเล รู้จัก ‘จิกเล’

 

ยามนี้ยังไม่ใช่ฤดูเที่ยวทะเลเพราะฝนยังมี พายุยังมา แต่โรงแรม รีสอร์ตริมทะเลลดราคาเย้ายวนให้เที่ยวกัน ใครไปเที่ยวช่วยชาติริมทะเลจะพบต้นจิกทะเล ปลูกเป็นไม้ประดับได้ทั่วไป

ว่ากันตามวิชาพฤกษศาสตร์ พืชที่อยู่ในสกุล Barringtonia มีชื่อเรียกทั่วไปว่า “จิก” ทั่วโลกพบ 52 ชนิด

ในประเทศไทย พบจำนวน 11 ชนิด ได้แก่ จิกน้ำ (Barringtonia acutangula (L.) Gaertn.) จิกเล (Barringtonia asiatica (L.) Kurz) จิกใหญ่ (Barringtonia augusta Kurz) จิกนมยาน (Barringtonia macrocarpa Hassk.) จิกนม (Barringtonia macrostachya (Jack) Kurz) จิกดง (Barringtonia pauciflora King) จิกเขา (Barringtonia pendula (Griff.) Kurz) จิกสวน (Barringtonia racemosa (L.) Spreng.) จิกนมปีก (Barringtonia scortechinii King)

แล้วมีอยู่ 1 ชนิดที่เป็นพืชจำเพาะถิ่นของประเทศไทย เรียก จิกเขาหลวง (Barringtonia khaoluangensis Chantar.)

แต่จิกที่พบมากที่สุดก็เมื่อเราไปเที่ยวทะเลจะพบ จิกเล หรือ จิกทะเล ที่นิยมนำมาปลูกเป็นไม้ประดับนั่นเอง

แต่ถ้าใครอ่านชื่อสามัญในภาษาอังกฤษ คือ Fish Poison Tree, Putat, Sea Poison Tree ย่อมกังวลใจเพราะฝรั่งเรียกพืชชนิดนี้มีพิษ

เราจึงควรมีความรู้เกี่ยวกับพืชนี้ เพื่อป้องกันไว้ดีกว่าแก้นั่นเอง

 

จิกเล เป็นต้นไม้ใหญ่สูงราว 20 เมตร ใบขนาดใหญ่ มันวาว มีความหนา ป้องกันการสูญเสียน้ำ ดอกขนาดใหญ่ สีขาว เกสรตัวผู้เป็นพู่ยาวเห็นได้ชัดเจน สีขาวปลายชมพู ดอกมีกลิ่นหอมแรง บานตอนค่ำและโรยตอนเช้า ผสมเกสรด้วยผีเสื้อกลางคืนและค้างคาว ผลขนาดใหญ่ ทรงคล้ายลูกข่าง มีเปลือกเหนียวหุ้มทำให้ลอยน้ำได้ดีคล้ายผลมะพร้าว จิกเลยังเป็นทั้งพันธุ์ไม้มงคลพระราชทานและดอกไม้ประจำจังหวัดสมุทรสงคราม

การใช้ประโยชน์ทางใบ ผล และเปลือก ใช้เป็นยารักษาบรรเทาอาการปวดศีรษะได้ แต่ต้องมีความชำนาญการปรุงยาเนื่องจากต้องระวังส่วนของเปลือกผลหรือเนื้อของผล ถือเป็นยาเสพติดชนิดหนึ่งแต่ก็มีสรรพคุณที่ช่วยให้คนที่นอนไม่หลับนอนหลับได้ หรือทำให้นอนหลับสบาย จึงต้องใช้ด้วยความระมัดระวัง

ส่วนเมล็ดใช้เป็นยาขับพยาธิออกจากร่างกาย ในต่างประเทศมีรายงานการนำใบมาต้มดื่ม รักษาอาการไส้เลื่อน ใบนำมาย่างให้ร้อน ใช้ประคบบริเวณท้อง เมื่อมีอาการปวดท้อง ใบสดหรือผลสดนำมาตำพอกบริเวณที่มีอาการไขข้ออักเสบหรือบริเวณที่มีอาการปวดบวม

ในเมล็ดและลำต้นมีสารซาโปนิน ใช้ทำยาเบื่อปลาและยานอนหลับ บางท้องถิ่นจะนำผลแห้งของจิกทะเลมาจุดเป็นยาไล่ยุง

ในการใช้ส่วนของผลจึงต้องระวังเพราะมีพิษ แต่ส่วนของเมล็ดนำมาทำให้แห้ง บดให้เป็นผงละลายน้ำดื่มแก้เจ็บคอ แก้ไอ บรรเทาหลอดลมอักเสบ อาการไข้หวัดต่างๆ และแก้จุกเสียด เมล็ดยังนำมาฝนเอาผงโรยบาดแผลหรือบริเวณที่เจ็บ

นอกจากนี้ยังมีประสบการณ์ใช้ในการรักษาอาการม้ามบวมหลังจากติดเชื้อมาลาเรีย เปลือกนำมาต้มดื่มแก้อาการท้องผูกและโรคลมชัก เปลือกนำมาตำพอกบริเวณที่ปวดบวม และมีงานวิจัยเชิงลึกในออสเตรเลียที่แสดงให้เห็นว่าสารสกัดจากส่วนของใบใช้ในการต่อต้านเนื้องอก ประโยชน์อื่นๆ เช่น เนื้อไม้มีสีเหลืองจนถึงแดงอ่อนใช้ทำเครื่องเรือนได้

นำเมล็ดมาบีบจะได้น้ำมัน ไว้จุดไฟให้ความสว่างได้

 

ยังมีจิกอีกชนิดที่อยากแนะนำเพราะมีการใช้ประโยชน์มาก คือ จิกน้ำ (Barringtonia acutangula)

จิกต้นนี้มีกล่าวไว้ในพระไตรปิฎก ซึ่งเรียกว่า จิกมุจรินทร์ ชอบขึ้นใกล้ริมแหล่งน้ำ ส่วนใหญ่เป็นน้ำจืด มีถิ่นกำเนิดที่ภูมิภาคเอเชียใต้และอัฟกานิสถาน ฟิลิปปินส์ ไปจนถึงตอนเหนือของออสเตรเลียแถบรัฐควีนส์แลนด์ จิกน้ำ มีชื่อเรียกอื่นๆ ตามภาษาถิ่นว่า “กระโดนทุ่ง” หรือ “กระโดนน้ำ” (อีสาน-หนองคาย) “ปุยสาย” หรือ “ตอง” (ภาคเหนือ) “กระโดนสร้อย” (พิษณุโลก) และ “ลำไพ่” (อุตรดิตถ์)

ลักษณะแตกต่างไปจากจิกเล คือ จิกน้ำเป็นไม้ประเภทผลัดใบ สูง 5-15 เมตร ลำต้นเป็นปุ่มปม ปลายกิ่งลู่ลง ใบอ่อนเป็นสีน้ำตาล แดงเข้ม ใบเป็นใบเดี่ยว เป็นรูปใบหอก ปลายและโคนใบแหลม

เวลามีดอกจะทิ้งใบเหลือเพียงใบอ่อนเป็นสีแดง สวยงาม ดอกออกเป็นช่อยาวที่ปลายยอด ห้อยลงเป็นระย้าระโยง สวยงามเหมือนสายสร้อย มีกลิ่นหอม ติดทนอยู่จนเป็นผล กลีบดอกสั้น หลุดร่วงง่าย สีแดง หรือชมพู

เวลามีดอกบานพร้อมกันโดยเฉพาะช่วงมีดอกจะทิ้งใบมีแต่ยอดอ่อนเป็นสีแดงจัด ยิ่งเพิ่มความงดงามยิ่งขึ้น

ดอกออกระหว่างเดือนพฤศจิกายน-มีนาคม ผลกลมยาว มีเมล็ด

 

ยอดอ่อนและดอก กินเป็นผักสดและผักจิ้มกับน้ำพริก ลาบ น้ำตก แจ่ว และอาหารรสเผ็ดอื่นๆ กินกับขนมจีน รสชาติมันปนฝาด ในทางยาสมุนไพร ใบแก่ใช้ต้มน้ำดื่มแก้ท้องร่วง เมล็ดทำเป็นยาลมแก้อาการจุกเสียดและแก้ไอในเด็ก

เนื้อไม้จากลำต้น หรือแก่นนำมาแช่น้ำดื่มจะช่วยให้ระดูมาเป็นปกติ แก้ระดูขาว ใช้เป็นยาในการบำรุงสตรีได้

ในต่างประเทศมีรายงานการนำเปลือกมาต้มดื่มแก้ปวดท้อง นำเปลือกมาฝนผสมกับเนื้อมะพร้าวขูดแล้วคั้นเอาน้ำมาดื่มแก้อาการปอดบวม บิดมีตัวและหอบหืด รากใช้เป็นยาระบาย เมล็ดบดให้เป็นผงใช้ปริมาณเล็กน้อยให้เด็กกินแก้อาเจียน ลดเสมหะและเป็นยาขับพยาธิด้วย แต่ต้องระวังเปลือกและต้นมีฤทธิ์ในการใช้เบื่อปลาด้วย และเนื้อไม้นำไปใช้ทำไม้อัดได้

จิกน้ำ ปลูกได้ทั่วประเทศ ชอบอยู่ตามริมน้ำ แต่จิกเลชอบริมทะเล จิกน้ำและจิกเลเป็นไม้สมุนไพรและไม้ประดับที่นิยมปลูกกัน

มิตรสหายที่ชอบสมุนไพรจะขยายช่องทางสร้างรายได้ปลูกจิกไว้เพื่อไม้ประดับก็น่าจะมีโอกาสทางรายได้นะ