สมุนไพรเพื่อสุขภาพ/โครงการสมุนไพรเพื่อการพึ่งตนเอง มูลนิธิสุขภาพไทย

 

ฟักข้าว พืชพื้นบ้านคุณค่ามหาศาล

 

เมื่อเอ่ยถึง “ฟักข้าว” เชื่อว่าหลายท่านเคยได้ยินชื่อนี้ แต่ก็อาจมีบางท่านไม่เคยได้ยิน ถ้าไปค้นหาในโลกอินเตอร์เน็ต ก็พบความนิยมของผู้บริโภคมากมาย มีผลิตภัณฑ์ต่างๆ ที่แปรรูปมาจากฟักข้าว เช่น น้ำฟักข้าว สบู่ฟักข้าว แยมฟักข้าว น้ำมันฟักข้าว

วันนี้มารู้จักฟักข้าวในทางวิชาการและยาสมุนไพรกัน

ฟักข้าว มีชื่อเรียกแตกต่างกันไป เช่น ขี้กาเครือ (ปัตตานี) หรือชื่อเรียกพื้นเมืองของทางภาคเหนือว่าผักข้าว ซึ่งถือว่าเป็นพืชพื้นบ้านที่พบมากทางภาคเหนือของประเทศไทย จัดอยู่ในวงศ์แตง CUCURBITACEAE ชื่อวิทยาศาสตร์ คือ Momordica cochinchinensis Spreng.

และฟักข้าวมีถิ่นกำเนิดอยู่ในประเทศไทย และในประเทศเพื่อนบ้าน เช่น จีน เวียดนาม พม่า ลาว มาเลเซีย ฟิลิปปินส์ และบังกลาเทศด้วย ผลอ่อนของฟักข้าวสามารถนำมาปรุงอาหารได้ เช่น แกงปลาแห้งแบบทางเหนือ แกงส้ม แกงเลียง ต้มจิ้มน้ำพริก ต้มกะทิ ยอดใช้ลวกจิ้มน้ำพริก

การใช้ประโยชน์จากฟักข้าวในทางยานั้น รากใช้เป็นยาเย็น โดยเข้ายามะเร็งฝีสาน และหมอพื้นบ้านล้านนาใช้รากเข้าตำรับยาถอนพิษ ล้างพิษ และขับสารพิษ โดยปรุงยาเป็นยาฝน ประกอบด้วยตัวยาเมล็ดฟักข้าว นำมาสะตุ กาสะลักนำมาสะตุ เถาพระขรรค์ไชยศรี รากมะไฟ รากผักฮ้วนหมู หัวแหย่ง และเขากวางอ่อน

นอกจากนี้ฟักข้าวยังใช้ร่วมในตำรับยาแก้ไข้ แก้ฝีที่มีอาการเจ็บปวดมากด้วย

 

ในประเทศจีนมีการใช้เมล็ดแก่ของฟักข้าวเป็นสมุนไพรสำหรับรักษาอาการอักเสบบวม กลากเกลื้อน ฝี อาการฟกช้ำ ริดสีดวง แก้ท้องเสีย อาการผื่นคันและโรคผิวหนังติดเชื้อต่างๆ ในเวียดนามใช้น้ำมันจากเยื่อหุ้มเมล็ดมาย้อมสีข้าว และใช้ข้าวย้อมสีนั้นมาหุงนำไปไหว้เจ้าในแต่ละเดือน และสมัยที่ชาวเวียดนามยังอยู่ในศึกสงครามก็ได้น้ำมันดังกล่าวมาให้เด็กกินแก้อาการขาดสารอาหาร จำพวกขาดเบต้าแคโรทีนอยด์

แคโรทีนอยด์เป็นสารสีในพืชและพบในสิ่งมีชีวิตที่มีการสังเคราะห์แสงในแบคทีเรียและในรา แต่ในมนุษย์เราไม่สามารถสร้างเองได้ ต้องได้รับจากอาหาร แคโรทีนอยด์มีถึง 600 ชนิด เช่น แซนโทฟิลด์ และแคโรทีน ในร่างกายเราจะเปลี่ยนแคโรทีนอยด์เป็นวิตามินเอ สารแคโรทีนอยด์มีฤทธิ์แอนตี้ออกซิแดนต์หรือสารต้านอนุมูลอิสระ ซึ่งมีส่วนช่วยดวงตาของเรา มีฤทธิ์ปกป้องกระจกตา ทำให้การมองเห็นดีนั่นเอง

มีงานวิจัยที่ทำการศึกษาหาปริมาณของแคโรทีนอยด์ในผลของฟักข้าว พบว่าส่วนเยื่อหุ้มเมล็ดของฟักข้าวมีปริมาณแคโรทีนอยด์และไลโคปีนสูงกว่าส่วนเนื้อของผลฟักข้าว และเมื่อเทียบปริมาณไลโคพีน ที่พบในเยื่อหุ้มเมล็ดฟักข้าวกับที่พบในผลไม้ชนิดต่างๆ ได้แก่ ผลมะเขือเทศ แตงโม ฝรั่ง เกรปฟรุตและผลไม้อื่นๆ ที่มีสีแดง พบว่าฟักข้าวมีปริมาณไลโคปีนสูงกว่าหลายเท่าตัว

ดังนั้น ฟักข้าวจึงเป็นแหล่งของไลโคปีนที่สำคัญ เป็นที่ต้องการของร่างกายของเรา

มีคุณสมบัติเป็นสารต้านอนุมูลอิสระและมีฤทธิ์ในการยับยั้งการเจริญของเซลล์มะเร็งบางชนิดด้วย

 

มีคณะวิจัยทำการสกัดสารสำคัญจากเยื่อหุ้มเมล็ดฟักข้าวโดยใช้วิธีหีบ พบว่าน้ำมันที่สกัดออกมาได้มีสีแดงเข้ม มีกลิ่นเฉพาะตัว และทำการวิเคราะห์หาปริมาณแคโรทีนอยด์แบบรวมๆ พบว่าน้ำมันจากเยื่อหุ้มเมล็ดฟักข้าวที่หีบออกมาได้มีค่าแคโรทีนอยด์รวมคิดเป็นร้อยละ 0.3 โดยน้ำหนัก

นอกจากสารในกลุ่มแคโรทีนอยด์แล้วยังพบกรดไขมันอีก 14 ชนิด ที่พบมากที่สุดคือ Linolelaidic acid คิดเป็นร้อยละ 70.84 น้ำมันฟักข้าวนอกจากสามารถพัฒนาเป็นยาในรูปแบบแคปซูลชนิดนิ่มได้แล้ว ยังพัฒนาเป็นผลิตภัณฑ์เสริมอาหาร

ดังเช่นในประเทศเวียดนามมีการผลิตออกมากันบ้างแล้ว และที่น่าสนใจคือพัฒนาเป็นผลิตถัณฑ์เครื่องสำอางชะลอริ้วรอยได้อีกด้วย

 

ในประเทศไทย มหาวิทยาลัยมหิดลทำการศึกษาวิจัยฟักข้าวเกี่ยวกับสรรพคุณหรือประโยชน์ต่างๆ พบว่าเมล็ดฟักข้าวมีโปรตีนที่มีฤทธิ์ยับยั้งการเจริญของเชื้อเอชไอวี-เอดส์ และยับยั้งเซลล์มะเร็ง ซึ่งมีการจดสิทธิบัตรในประเทศไทยแล้ว งานวิจัยอื่นของไทยและต่างประเทศยังพบว่าเมล็ดแก่ของฟักข้าวมีโปรตีน มอร์มอโคลชิน-เอส และโคลชินิน-บี มีฤทธิ์ยับยั้งการทำงานของไรโบโซมซึ่งเป็นแหล่งผลิตกรดอะมิโน และต้านการเจริญของเซลล์มะเร็งหลายชนิดในหลอดทดลอง

ประเทศญี่ปุ่นทำการวิจัยพบว่าโปรตีนจากสารสกัดน้ำของผลฟักข้าวยับยั้งการเจริญของก้อนมะเร็งลำไส้ใหญ่ในหนูทดลอง โดยลดการแผ่ขยายของหลอดเลือดรอบก้อนมะเร็งและชะลอการแบ่งตัวของเซลล์มะเร็งดังกล่าว ในห้องทดลองน้ำสกัดผลฟักข้าวยับยั้งการเจริญของเซลล์มะเร็งตับและมะเร็งลำไส้ใหญ่โดยการทำให้เซลล์แตกตาย

แม้ว่าการทดลองจำนวนมากยังอยู่ในระดับสัตว์ทดลอง และในระดับห้องปฏิบัติการยังมีการศึกษาวิจัยในมนุษย์ไม่มากนัก แต่ถ้าเราเรียนรู้การกินฟักข้าวให้เป็นอาหารบำรุงสุขภาพ และช่วยลดความเสี่ยงในการเกิดโรคต่างๆ ก็น่าจะทำได้ทันที

ฟักข้าว ผักพื้นบ้านที่มีคุณค่าและประโยชน์มากมาย ปลูกง่าย เป็นไม้เถาเลื้อยเมื่อออกดอกออกผลก็สวยงาม นำมาปรุงอาหารก็อร่อย กินเป็นสมุนไพรก็มีสรรพคุณดี ลองหามาปลูกและหามากินกันนะ