อ่านเป็นภาษาล้านนาว่า “ส้มบ่านาว”

แปลว่า มะนาว

“บ่านาว” เป็นคำยืมใช้เรียกผลไม้ตระกูลส้ม รสชาติเปรี้ยวจัด ที่เรารู้จักกันเป็นทางการว่า “มะนาว”

แต่เดิมคนล้านนาเรียกมะนาวว่า “บ่าฟ้า” หรือ “บ่าผ้า” คนไทยใหญ่เรียก “หมากฟ้า” ส่วนคนปกากะญอที่แม่ฮ่องสอนเรียกว่า “มะนอเกละ” หรือ “มะเน้าต์เล” ซึ่งใกล้เคียงกับเสียง “มะนาว” มากที่สุด

ส่วนคนล้านนาติดปากเรียกมะนาวว่า “ส้มบ่านาว” ตลอดมาจนทุกวันนี้

มะนาวเป็นพืชพื้นเมืองของอินเดียและเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ และแพร่กระจายพันธุ์ไปทั่วทวีปเอเชีย ต่อมาจากอินเดียมีผู้นำไปปลูกในปาเลสไตน์ เปอร์เซีย อียิปต์และยุโรป แล้วต่อไปยังสเปน โปรตุเกส และอเมริกา ปัจจุบันเราจึงมีมะนาวหลายพันธุ์ในทั่วโลก

สำหรับบ้านเราปลูกมะนาวมานาน ก่อนสมัยรัตนโกสินทร์เสียอีก และนิยมปลูกหลังบ้านเพื่อใช้ในการประกอบอาหารก่อนที่จะกลายมาเป็นพืชอุตสาหกรรม เช่นทุกวันนี้

มะนาวมีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Citrus x aurantifolia (Christm.) Swingle เป็นสมาชิกในวงศ์ RUTACEAE

สกุล Citrus spp. เป็นสกุลของพืชพวกส้ม มะกรูด มะนาว ส้มโอ โดยทั่วไปจะเรียกพืชเหล่านี้ตามชื่อสกุลว่าพืชกลุ่ม Citrus และมีลักษณะเหมือนกันคือ มีผลแบบส้ม คือ มีเปลือก 3 ชั้น ชั้นนอกสุดมีต่อมน้ำมัน ชั้นกลางมีลักษณะเป็นใยฟ่าม หรือนุ่มหยุ่นเหมือนฟองน้ำ และชั้นในสุดมีลักษณะเป็นถุงน้ำหรือถุงส้ม ภายในบรรจุน้ำตั้งแต่รสเปรี้ยวถึงหวานรับประทานได้ เห็นชัดจากผลส้มโอ ทำให้พืชสกุลนี้ต่างจากผลไม้อย่างอื่นที่จะกินส่วนที่เป็นเปลือกผลชั้นกลาง

นอกจากลักษณะผลที่เหมือนกันแล้ว พืชสกุลนี้มักมีหนามแข็งที่ลำต้น มีก้านใบแผ่เป็นปีก โดยที่เห็นชัดสุดได้แก่มะกรูด ที่เห็นเหมือนเป็นแผ่นใบต่อกัน แผ่นล่างเป็นก้านใบ ส่วนแผ่นบนถึงจะเป็นแผ่นใบที่แท้จริง

ส่วนมะนาวก็มีเช่นกัน แต่ปีกจะเล็กกว่ามากเป็นครีบสั้นๆ เท่านั้น ดอกสีขาวกลิ่นหอมหวาน

การใช้ประโยชน์ของมะนาว ก็จะใช้ส่วนน้ำมะนาวใช้ปรุงอาหารเพิ่มรสเปรี้ยว ไม่ว่าจะเป็นยำ ต้มยำ น้ำพริก เป็นต้น

สรรพคุณทางยา สามารถใช้ประโยชน์จากมะนาวได้เกือบทั้งต้น

ตั้งแต่ราก ใช้ปรุงยากระทุ้งพิษไข้

ใบ ชงเป็นชาดื่มแก้ปวดหัว แก้ลมวิงเวียน

น้ำมะนาวรสเปรี้ยวช่วยกระตุ้นน้ำลาย ช่วยให้ชุ่มคอ ลดไอ ช่วยขับเสมหะ ช่วยระบาย ทำน้ำกระสายยา

ผิวมะนาวจัดอยู่ใน “เปลือกต้ม 8 ประการ” [ประกอบด้วย ผิวส้มเขียวหวาน ผิวส้มจีน ผิวส้มซ่า ผิวส้มดอ ผิวส้มตรังกานู ผิวมะงั่ว ผิวมะกรูด และผิวมะนาว (หรือส้มโอมือ)] ช่วยแก้ลมกองละเอียด กองหยาบ แก้เสมหะ ใช้ปรุงยาหอมแก้ทางลม

นอกจากนี้ มะนาวทั้งลูกดองเกลือจนเป็นสีน้ำตาล ใช้เป็นยาขับเสมหะ ทำให้ชุ่มคอได้

ในน้ำมะนาวมีกรดซิตริก กรดมาลิก และวิตามินซี เป็นส่วนประกอบ

ส่วนผิวมะนาวมีน้ำมันหอมระเหยซึ่งมีการศึกษาพบฤทธิ์ต้านเชื้อแบคทีเรีย ต้านไวรัส ช่วยเจริญอาหาร บรรเทาอาการปวดข้อ และบรรเทาอาการไอ