สมุนไพรเพื่อสุขภาพ / โครงการสมุนไพรเพื่อการพึงพาตนเอง มูลนิธิสุขภาพไทย www.thaihof.org

ส้มป่อย

สมุนไพรมหามงคลมหาสงกรานต์ (2)

บรรยากาศเทศกาลตรุษไทยหรือสงกรานต์ยังคงอบอวลด้วยการเฉลิมฉลอง ในบางท้องถิ่นที่มีวิถีวัฒนธรรมต่างออกไปก็เพิ่งเริ่มต้นสรงน้ำพระ รดน้ำดำหัวผู้ใหญ่ และเล่นน้ำฉลองสงกรานต์ปีใหม่ไทยกัน

ฉบับที่ผ่านมาได้เล่าถึงส้มป่อย เป็นพืชสมุนไพรแห่งความเป็นสิริมงคล พืชศักดิ์สิทธิ์ หรือไม้ที่ช่วยขจัด ปลดปล่อยความโชคร้าย ไล่เคราะห์กรรมและความอัปมงคลให้ห่างไกลชีวิตของเรา จึงเป็นสมุนไพรที่ประกอบในพิธีกรรมต่างๆ โดยเฉพาะฤกษ์ยามดีขึ้นปีใหม่ไทยก็ต้องมีน้ำส้มป่อยประพรมให้สวัสดีมีชัยกันถ้วนหน้า

นอกจากนี้ ในความเชื่อของชาวล้านนา ส้มป่อยยังเป็นพืชที่ใช้ในพิธีกรรมการขอลดโทษหนักให้เบาบาง หรือขอให้สิ่งที่ผิดพลั้งไปให้กลับคืนมา ดังเช่นชาวเหนือจะเรียกผู้ที่ไปทำสิ่งไม่ดีว่า ไป “ขึด” จะทำให้คนคนนั้นพบกับความชั่วร้ายหรือสิ่งไม่ดีกับชีวิต หรือบางคนที่ทำผิดข้อห้ามของครูอาจารย์หรือบรรพบุรุษที่เรียกกันว่าผิดครูนั้น ชาวล้านนาจะให้ผู้นั้นอาบน้ำด้วยน้ำส้มป่อย เพื่อให้สิ่งไม่ดีลดหรือเบาบางลง หรือของขลังของดีในตัวที่จะเสื่อมไปเพราะการทำไม่ดีนั้นได้กลับคืนมาดังเดิม

นอกจากการใช้ประโยชน์ด้านพิธีกรรมแล้ว มากล่าวถึงสรรพคุณที่เจาะเฉพาะสรรพคุณของใบกับฝักส้มป่อย

ดังนี้

 

นํ้าต้มยอดอ่อนหรือใบอ่อน ผสมน้ำผึ้ง ดื่มเป็นยาขับปัสสาวะ รักษาไต สำหรับใบเพสลาดต้มน้ำดื่ม ขับระดูขาว ฟอกโลหิตระดูสตรีให้งาม หรือทั้งใบทั้งฝักต้มน้ำอาบสำหรับสตรีใกล้คลอดช่วยให้คลอดลูกง่าย หรือสำหรับสตรีหลังคลอดช่วยให้มดลูกเข้าอู่เร็วแทนการอยู่ไฟได้ ช่วยรักษาผิวพรรณให้ผ่องใสมีน้ำมีนวล

หากคุณแม่สุขภาพดี คุณลูกก็พลอยแข็งแรงสมบูรณ์ไปด้วย นอกจากนี้ยังสามารถนำใบมาตำห่อผ้าทำลูกประคบคลายเส้นเอ็น แก้เคล็ดขัดยอก และแก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย

ฝัก เป็นส่วนที่นิยมใช้กันมากในด้านเป็นยาสระผมแก้รังแค บำรุงเส้นผมให้ดกดำเป็นเงางาม แก้ผมร่วงแตกปลายและยังช่วยปลูกผมแก้ผมหงอกก่อนวัย เรียกได้ว่าเป็นแชมพูยาแผนไทยขนานแท้ เพราะฝักส้มป่อยมีสารซาโปนิน (Saponin) จำพวกอะคาซินิน เอ-บี (Acacinin A-B) สูงถึง 20.8% อันเป็นที่มาของชื่อวิทยาศาสตร์ของส้มป่อยว่า Acacia นั่นเอง

สารซาโปนินนี่เองเป็นสารสำคัญที่ก่อให้เกิดฟองที่คงทนถาวร เป็นทั้งแชมพูยาสำหรับสระผมและเป็นสบู่ยาชำระผิวพรรณให้สะอาดหมดจด ลบรอยฝ้ารอยด่างดำให้จางลง

ฝรั่งเองก็รู้จักคุณสมบัติข้อนี้ของฝักส้มป่อยเป็นอย่างดี จึงมีชื่อเรียกสามัญว่า Soap Pod หรือฝักสบู่นั่นเอง จึงไม่ต้องสงสัยเลยว่า เหตุใดน้ำต้มฝักส้มป่อยจึงเหมาะกับการใช้อาบและรดน้ำดำหัวในประเพณีสงกรานต์ของชาวเหนือ ซึ่งต้องยกย่องภูมิปัญญาดั้งเดิมของบรรพชน ที่นำเอาสิ่งดีงามมาใช้ในเทศกาลมงคลเช่นนี้

แต่ยังมีสรรพคุณหลักของฝักส้มป่อยที่อินเทรนด์ กับปัญหาหมอกควันพิษในภาคเหนือ นั่นคือ สรรพคุณรักษาโรคทางเดินหายใจ ที่มีสาเหตุมาจากฝุ่นจิ๋ว PM 2.5

วิธีทำน้ำยา ง่ายนิดเดียวคือ นำฝักส้มป่อยที่ปิ้งไฟพอหอมเหลือง แล้วหักผักเป็นชิ้นเล็กๆ สำหรับชงน้ำร้อน จิบชุ่มคอ ชื่นใจ แก้ไอ ขับเสมหะ แก้น้ำลายเหนียว จึงช่วยลดอาการเกี่ยวกับระบบทางเดินหายใจที่ต้องเผชิญกับหมอกควันได้

 

ถ้ากล่าวตามแบบฉบับตำรายาไทยดั้งเดิม ระบุสรรพคุณว่า

ใบ แก้โรคตา ชำระเมือกมันในลำไส้ ยาถ่ายเสมหะ ถ่ายระดูขาว แก้บิด ฟอกล้างโลหิตระดู ประคบให้เส้นเอ็นหย่อน

ใบ ยังนำมาใช้ในสูตรยาอบสมุนไพร มีฤทธิ์เป็นกรดอ่อนๆ ซึ่งช่วยชะล้างสิ่งสกปรก รักษาโรคผิวหนัง บำรุงผิวพรรณ แก้หวัด แก้ปวดเมื่อย และยังเป็นส่วนประกอบในยาลูกประคบสมุนไพร ช่วยบำรุงผิว แก้โรคผิวหนัง หรือทำเป็นลูกประคบแก้เส้นตึงให้เส้นอ่อน

ในตำรับยากลางบ้าน ที่ผู้คนใช้กันสืบต่อมานั้น ก็จะนำใบอ่อน ต้มเอาน้ำผสมกับน้ำผึ้ง กินเป็นยาขับปัสสาวะ ฝักมีรสเปรี้ยว ใช้เป็นยาถ่าย ขับเสมหะ แก้ไอ แก้ไข้จับสั่น และเมื่อนำฝักมาปิ้งไฟให้เหลือง นำมาชงน้ำ ใช้จิบแก้ไอ ขับเสมหะ แก้น้ำลายเหนียว

วัฒนธรรมพื้นบ้านแต่เดิมที่ยังไม่มีแชมพูสระผม ก็ใช้น้ำฝักส้มป่อยสระผม ทำให้ผมชุ่มชื้นเป็นเงางาม ไม่มีรังแค ฝักยังนำมาตำพอกหรือชุบสำลีปิดแผลโรคผิวหนังด้วย

 

ปัจจุบันตำรายาในบัญชียาหลักแห่งชาติที่ประกาศให้ใช้บริการในหน่วยบริการสุขภาพต่างๆ นั้น ในตำรับยารักษากลุ่มอาการทางระบบทางเดินอาหาร มีตำรับยาแผนไทยอยู่ตำรับหนึ่ง ชื่อ “ยาถ่ายดีเกลือฝรั่ง” ซึ่งมีส้มป่อยเป็นสมุนไพรร่วมด้วย

ตัวยาประกอบด้วย ดีเกลือฝรั่ง ยาดำ ใบมะกา ใบมะขาม ใบส้มป่อย ฝักคูน รากขี้กาแดง รากขี้กาขาว รากตองแตก ฝักส้มป่อย สมอไทย สมอดีงู เถาวัลย์เปรียง ขี้เหล็ก หัวหอม หญ้าไทร ใบไผ่ป่า สรรพคุณ แก้อาการท้องผูก กรณีที่ใช้ยาอื่นแล้วไม่ได้ผล

ต้นส้มป่อยเป็นพันธุ์ไม้หนามคล้ายต้นชะอม ทนแล้งจัดได้ แพร่พันธุ์ได้ง่าย จึงเหมาะสำหรับเป็นยารักษามหาชนทั่วประเทศไทยไม่เฉพาะแต่ชาวเหนือเท่านั้น

ดังนั้น จึงสมควรที่ชาวไทยทุกภูมิภาค จะช่วยกันฟื้นฟูการใช้ส้มป่อยในประเพณีสงกรานต์

ซึ่งนอกจากจะเป็นการรดน้ำ สาดมงคลให้แก่กันในวันปีใหม่ไทยแล้ว ยังเป็นการสืบสานมรดกภูมิปัญญาสมุนไพรเพื่อสุขภาพไว้คู่กับประเพณีสงกรานต์อันเก่าแก่ด้วย