อ่านเป็นภาษาล้านนาว่า “ขึด กันก๋านปูกเฮือน”

“ขึด” หมายถึง “อัปมงคล” คนล้านนามีข้อห้ามเรื่องอัปมงคลหลายเรื่องมาก ในเรื่องการปลูกเรือน ก็มีจารีตข้อปฏิบัติหลายอย่าง

เริ่มตั้งแต่การหาช่วงเวลาที่ดีในการเข้าป่าตัดไม้ ก่อนปลูกเรือนควรวางแผนให้เหมาะสมไปกับความต้องการของครอบครัวเจ้าของเรือนว่า เป็นเรือนที่อยู่ผู้เดียว เรือนคู่หนุ่มสาวแต่งงานใหม่

หรือเรือนครอบครัวใหญ่ที่มีสมาชิกเพิ่มมากขึ้นหลายคน

ขึดก่อนปลูกเรือนที่ไม่ควรกระทำได้แก่ การเลือกที่ตั้งในภูมิประเทศที่ไม่เหมาะสม

เช่น เป็นพื้นที่เสี่ยงต่อภัยพิบัติดินถล่ม กระแสน้ำกัดเซาะพื้นดิน

สภาพดินที่เป็นพิษต่อผู้อาศัยหรือสัตว์เลี้ยงและพืชกินได้

เรื่องเหล่านี้ต้องอาศัยนักปราชญ์อาจารย์ผู้รู้ของชุมชนมาช่วยเลือกวิเคราะห์หรือทำพิธีแก้เคล็ด

ซึ่งรวมถึงการกำหนดขอบเขตการตั้งโครงสร้างเรือน

การกั้นเขตล้อมรั้ว การหันหน้าเรือน ไม่ควรกำหนดพื้นที่ดินเตรียมปลูกเรือนคับแคบเกินไป หรือมีต้นไม้ใหญ่หรือไม้ล้มลุกเช่นกล้วยขึ้นเป็นดงขนาบล้อมตัวเรือน

ตำแหน่งที่ตั้งเรือนไม่ควรอยู่ในพื้นที่รกชัฏหรือมีต้นไม้ขึ้นแน่นหนาหรือพื้นที่ระดับชันสูงต่ำมากในป่าเขา ที่หนองน้ำลุ่มต่ำ ทางผ่านของลำน้ำหรือกระแสน้ำในฤดูน้ำหลาก บนทางแพร่งหรือทางผีผ่าน ที่เผาผีหลุมฝังศพหรือสัมพันธ์กับป่าช้า

รวมทั้งอยู่ในตำแหน่งพื้นที่ที่มีพลังความศักดิ์สิทธิ์ชั้นสูงหรือเจ้าที่แรง เช่น ตรงข้ามประตูวัด หน้าศาลเจ้าหรือหอผี จะทำให้เกิดเหตุร้ายอยู่ไม่เป็นสุขจะมีเหตุให้เจ็บป่วยหรือมีภัยถึงตายได้

ประตูหน้าบ้านไม่ควรหันหน้าประชันกับบ้านหลังอื่นแม้แต่กับแนวประตูห้องภายในเรือน ต้องกำหนดแนวให้เยื้องกัน ไม่ปลูกเรือนคร่อมตอ หรือจอมปลวกรังแมลง

ไม่ปลูกเรือนคร่อมตาน้ำหรือบ่อน้ำเก่า

ขึดก่อนการสร้างเรือนหรือสะสมวัสดุก่อสร้าง ได้แก่ การเข้าป่าหาไม้อย่าเลือกวันไม่ดี มีข้อปฏิบัติให้ท่องคาถาก่อนออกเรือนไปหาไม้

บูชาสิ่งศักดิ์สิทธิ์และขอไม้จากสิ่งศักดิ์สิทธ์เจ้าป่าเจ้าเขา

ต้องเลือกไม้ลักษณะดี ไม่เป็นไม้ผีสองนาง (ไม้ลำต้นแฝด)

ไม้ผี (เวลาฟันมีเสียงโหยหวน)

ไม่เลือกไม้ศักดิ์สิทธิ์ที่เป็นที่เคารพของคนพื้นถิ่น เช่น ไม้ลุง ไม้สะหลี (ไม้ประจำเมือง หรือต้นโพธิ์) ไม้ไทร ไม้ยาง

เป็นต้น

ขึดระหว่างการปลูกเรือน ได้แก่ ห้ามปลูกเรือนบนทางสามแพร่ง เชื่อกันว่าบริเวณนี้เป็นที่ผ่านไปมา หรือที่ชุมนุมของเหล่าบรรดาวิญญาณร้าย

ห้ามวางเรือนตามตะวันคือทิศออกตก

ห้ามปลูกเรือนคร่อมตอ เพราะตอมีพวกผีสางนางไม้อาศัยอยู่

ห้ามปลูกเรือนในที่ลุ่ม เชื่อว่าเป็นบริเวณที่เป็นเส้นทางผ่านไปผ่านมาของผีสาง

ห้ามมีต้นไม้ใหญ่อยู่ใกล้เรือน

ห้ามใช้เสาตกน้ำมันปลูกเรือน การปักเสาเรือนต้องมีการกำหนดฤกษ์เวลาที่เหมาะสมให้สัมพันธ์กับฤดูกาลและชะตาเกิดของเจ้าของเรือน รวมทั้งการกำหนดตำแหน่งและทิศทางขึ้นเสามงคล (เสาเอก)

การกำหนดเรือนนอนในทิศตามตะวันคือควรให้หน้าเรือนหันไปทางทิศใต้เป็นอันดับแรก

รองลงมาคือทิศเหนือ เพราะทิศเหนือใต้เป็นทิศของการเคลื่อนย้ายไหลผ่าน เช่น เป็นทิศแดดส่อง เป็นทิศกระแสลมหลักหรือลมหนาวแรง เป็นทิศแห่งการเคลื่อนย้ายสัญจรหรือการเลื่อนไหล

เช่น ผู้คนมักเดินสัญจรในส่วนของเรือน คนมักสัญจรหน้าเรือนมากกว่าหลังเรือน

ฉะนั้น ควรกำหนดทางขึ้นลงและชานหน้าและหลังเรือนตามทิศเหนือใต้เช่นกัน

ขึดหลังปลูกเรือนแล้วเสร็จ ได้แก่ ห้ามทำราวตากผ้าไว้บริเวณหน้าบ้าน

ห้ามนำศพที่ตายโหงหรือที่ตายนอกบ้าน เข้ามาไว้ในบ้าน

ห้ามตั้งศาลหรือหอผีใต้เงาเรือน

ห้ามปลูกต้นดอกรักในบริเวณบ้าน

ห้ามนอนหันหัวไปทางทิศตะวันตกและทิศเหนือ หากเลือกได้ให้เลือกหันหัวนอนไปทางตะวันออกหรือใต้

ห้ามแก้ไขต่อเติมโครงสร้างเรือนโดยพลการ หากจำเป็นจะต้องปรึกษาอาจารย์ช่างผู้รู้

ห้ามเหยียบหนุนหรือนั่งนอนทับธรณีประตูหรือใต้คานขื่อ ไม่ปล่อยให้ต้นไม้ใหญ่งอกใต้เรือนหรือตีนเสา

ไม่นำไม้โครงสร้างเก่าจากเรือนหลายหลังมาสร้างต่อเติมหรือประกอบร่วมกัน

ห้ามนำพระหรือรูปปั้นแตกหักต่างๆ เข้ามาไว้ในบ้าน ของใช้ในบ้านที่แตกหักเสียหายไม่ควรเก็บไว้ และห้ามนำสิ่งที่อยู่ในวัด หรือสิ่งของวัตถุโบราณมาเก็บไว้ในบ้าน

ไม่นำยุ้งฉางมาเป็นเรือนอาศัย

ไม่รื้อทำลายหรือขายเรือนและยุ้งข้าวในขณะที่เจ้าของเรือนมีชีวิต

ทั้งหมดที่กล่าวมาโดยสังเขป ล้วนเป็นวัตรปฏิบัติอย่างเคร่งครัดสำหรับการปลูกเรือนแบบล้านนามาแต่นมนากาเล

เชื่อกันว่าหากไม่ปฏิบัติตามจะถูก “ขึด” หรือ “อัปมงคล” ครอบงำ

ย่อมจะทำให้ไม่มีความอยู่เย็นเป็นสุข หรือกระทั่งเกิดหายนะตามมาได้